בוך באַשרײַבט טאָג־טעגלעך לעבן פֿון אַ כּמעט פֿאַרטיליקטער ייִדישער עדהBook describes daily life of a nearly wiped-out Jewish community
וועלוול טשערנינס מאָנאָגראַף וועגן די קרימטשאַקער ייִדן איז אויפֿן סמך פֿון זײַנע פֿעלד־פֿאָרשונגען במשך פֿון די 1970ער און אָנהייב 1980ער יאָרן.
הרבֿ חיים חזקיהו מעדיני (אין מיטן), אַ גײַסטיקער פֿירער פֿון די קרימטשאַקער ייִדן, מיט זײַן משפּחה איידער זיי האָבן עולה געווען קיין ארץ־ישׂראל (דאָס יאָר איז אומבאַקאַנט) Image by wikipedia
אויפֿן האַלב־אינדזל קרים, דעם עפּיצענטער פֿונעם אָנגייענדיקן מחלוקת צווישן רוסלאַנד און אוקראַיִנע, וווינען נאָך אַלץ אַרום 300 קרימטשאַקן — אַן אוניקאַלע ייִדישע עדה, וואָס האָט געליטן בעתן חורבן מער, ווי וועלכע־ניט־איז אַנדערע ייִדישע גרופּע, וואָס שייך דער פּראָפּאָרץ אומגעקומענע. איבער דער גאָרער וועלט זענען הײַנט פֿאַרשפּרייט אַרום 1,500 קרימטשאַקן; בלויז אַ פּאָר הונדערט פֿון זיי געדענקען נאָך זייער מאַמע־לשון — אַ ייִדישן וואַריאַנט פֿון קרים־טאָטעריש.
צום באַדויערן, בלײַבן זיי איינע פֿון די קלענסטע און ווייניק באַקאַנטסטע ייִדישע גרופּעס. ס׳איז לעצטנס אַרויס אַ בוך אויף רוסיש וועגן די קרימטשאַקן, „פֿון קרימישע העפֿטן”, אָנגעשריבן פֿונעם ייִדיש־רוסישן פּאָעט און שרײַבער וועלוול טשערנין, אויפֿן סמך פֿון זײַנע נאָטיצן פֿון פֿעלד־פֿאָרשונגען, וואָס ער האָט דורכגעפֿירט אין די 1970ער און אָנהייב 1980ער יאָרן. דאָס בוך, וואָס איז אויף רוסיש, האָט אַרויסגעגעבן דער תּל־אָבֿיבֿער אוניווערסיטעט, בשותּפֿות מיטן „אייראָ־אַזיאַנטישן ייִדישן קאָנגרעס‟.
לויטן חשבון פֿון „יד־ושם‟ זענען 70 פּראָצענט פֿון די קרימטשאַקן פֿאַרטיליקט געוואָרן בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה. דערצו האָט סטאַלינס רעגירונג געפֿערלעך גערודפֿט די קרימישע טאָטערן פֿאַר זייער כּלומרשטיקער קאָלאַבאָראַציע מיט די נאַציס, אַנטי־סאָוועטישע און פּראָ־טערקישע שטימונגען. הגם בלויז בערך יעדער צענטער קרימישער טאָטער האָט געשטיצט די דײַטשישע אָקופּאַנטן, האָט סטאַלין באַפֿוילן אין מײַ 1944 זיי אַלע צו פֿאַרשיקן אין אַנדערע ראַיאָנען פֿונעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד. אַ סך פֿון זיי זענען דערשאָסן געוואָרן פֿאַרן נישט וועלן פֿאַרלאָזן זייער היים אָדער זענען אומגעקומען אין די נײַע מקומות צוליב די זייער שלעכטע לעבנס־באַדינגונגען און שווערער צוואַנגאַרבעט. לויט פֿאַרשיידענע חשבונות, זענען מחמת דער מאַסן־דעפּאָרטאַציע געשטאָרבן צווישן 20 און 46 פּראָצענט קרימישע טאָטערן.
הרבֿ חיים חזקיהו מעדיני (אין מיטן), אַ גײַסטיקער פֿירער פֿון די קרימטשאַקער ייִדן, מיט זײַן משפּחה איידער זיי האָבן עולה געווען קיין ארץ־ישׂראל (דאָס יאָר איז אומבאַקאַנט) Image by wikipedia
ווי באַלד די קרימטשאַקן רעדן בעצם אויף קרים־טאָטעריש מיט אַ ייִדישן טעם, האָט זיי געדראָט אַ טאָפּלטער חורבן. אָפֿטמאָל, כּדי זיך צו ראַטעווען פֿון סטאַלינישע רדיפֿות, האָבן זיי געמוזט דערקלערן און דערווײַזן, אַז זיי זענען דווקא ייִדן, הגם פֿאַר דער מלחמה האָבן זיי זיך טראַדיציאָנעל באַטראַכט ווי אַ באַזונדער צי אַ האַלב־באַזונדער פֿאָלק. „ייִדן‟ האָט בײַ זיי געמיינט אַשכּנזים. אַ ממשותדיקער טייל פֿון טשערנינס בוך איז געווידמעט דער דאָזיקער טעמע; פֿאַר ס׳רובֿ קרימטשאַקן האָט דאָס רוסישע וואָרט евреи (ייִדן) זיך אַסאָציִיִרט מיט דער ייִדישער שפּראַך און דעם מיזרח־אייראָפּעיִשן נוסח ייִדישקייט, וואָס האָט אין זייערע אויגן אויסגעזען פֿרעמד. אָפֿטמאָל האָבן זיי נישט געוואָלט אַפֿילו אַרײַנקומען אין אַן אַשכּנזישער שיל. הגם קרים איז אינעם געאָגראַפֿישן זין אויך אַ טייל פֿון מיזרח־אייראָפּע, איז דער דאָזיקער ראַיאָן היסטאָריש טיף פֿאַרבונדן מיט דער איסלאַמיש־טערקישער קולטור.
הגם אַ גאַנצער אָפּטייל פֿון טשערנינס ווערק איז געווידמעט דער שפּראַכלעכער טעמע, ווערן דאָרט באַהאַנדלט, דער עיקר, די סאָציאָ־לינגוויסטישע באַציִונגען צווישן קרימטשאַקיש, קרים־טאָטעריש און לשון־קודש. באַזונדערס אינטערעסאַנט זענען לעבעדיקע שילדערונגען פֿונעם סאָוועטיש־ייִדישן לעבן: דאָס איז, לויט מײַן מיינונג, די הויפּט־מעלה פֿונעם בוך. אַנשטאָט גריבלענישן אינעם ווײַטן עבֿר, באַשרײַבט דער מחבר דאָס טאָג־טעגלעכע לעבן פֿון סאָוועטישע קרימטשאַקן ווי, למשל, די מינהגים פֿונעם „טקון‟ — אַזוי רופֿט זיך אָן בײַ זיי, אויפֿן סמך פֿונעם לשון־קודשדיקן טערמין „תּיקון‟, אַ פּערזענלעכער אָדער קאָלעקטיווער יאָרצײַט. גאָר וויכטיק איז די טראַדיציע פֿונעם יערלעכן טקון לזכר די 1,500 קרימטשאַקן, דערשאָסן דורך די נאַציס לעבן סימפֿעראָפּאָל דעם 11טן דעצעמבער 1941.
גאָר אינטערעסאַנט און נאָך ווייניק אויסגעפֿאָרשט איז דער פֿאַקט, אַז „טים־שאַבאַט‟, חמישה־עשׂר־בשבֿט, איז געווען בײַ די קרימטשאַקן איינער פֿון זייערע וויכטיקסטע יום־טובֿים. טשערנינס אינפֿאָרמאַנטן האָבן באַטאָנט, אַז חמישה־עשׂר איז „דאָס קרימטשאַקישע נײַ־יאָר‟.
די קרימטשאַקן זענען איינע פֿון צוויי ייִדישע עדות, וואָס האָבן גערעדט אויף אַ טורקמענישער שפּראַך. קרימטשאַקיש איז אַ וואַריאַנט פֿון קרים־טאָטעריש מיט לשון־קודשדיקע ווערטער און אַנדערע ספּעציפֿישע עלעמענטן. בעת טשערנינס פֿאָרשונגען, האָבן די אינפֿאָרמאַנטן אויך דערציילט וועגן „פּערסישע קרימטשאַקן‟. דער פֿאָרשער איז זיך משער, אַז דאָס זענען געווען, אַפּנים, ייִדן פֿון צפֿון־איראַן, וואָס האָבן גערעדט אויף אַן ענלעכן לשון — אַזערבײַדזשאַניש. צי טרעפֿן זיך נאָך אין איראַן ייִדישע אַזערבײַדזשאַניש־רעדער איז אַ גוטע פֿראַגע; אויף וויפֿל איך ווייס, רעדן ייִדן דאָרט הײַנט אויף פּערסיש, ייִדיש־פּערסישע דיאַלעקטן און טיילווײַז ייִדיש־אַראַמיש.
