רויִנען פֿון אַ שלאָס אין טיראָל

ווען איך האָב דעם פֿאַרגאַנגענעם ווינטער באַזוכט טיראָל, אַ באַרגישן ראַיאָן אינעם מערבֿ־דרומדיקן טייל פֿון עסטרײַך, האָב איך גלײַך באַמערקט אַן אומגעריכטע השפּעה פֿון ייִדן: אינעם הויפּט־קלויסטער פֿונעם שטעטל רויטע הענגט אַ בילד, וווּ יעזוס ווערט געשילדערט ווי אַ חסידישער ייִד מיט אַ ברייטן פֿלאַכן ביבערהוט און אַן אָראַנזש־רויטלעכן קאַפֿטן מיט אַ שוואַרצן גאַרטל. זײַנע תּלמידות אויפֿן בילד זעען אויס ווי טיפּישע חסידישע מיידלעך. אין ערגעץ אַנדערש האָב איך נישט געזען אַזאַ ייִדישלעך אויסזעענדיקע קאַטוילישע קונסט.

רויטע איז אַן אוראַלט מאַרקשטעטל, וואָס געפֿינט זיך בײַם ברעג פֿונעם אַלפּישן טײַך לעך. לעבן דער שטאָט שטייען אויף די בערג די רויִנען פֿונעם מיטל־עלטערלעכן שלאָס ערענבערג, פֿון וועלכע די הענגענדיקע שפּאַצירבריק Highline179 — די לענגסטע אין דער וועלט, 1,322 פֿוס אָדער 403 מעטער די לענג — פֿירט צו די רויִנען פֿונעם אַלטן פֿאָרט קלאַודיאַ, געבויט אינעם 17טן יאָרהונדערט. הענגענדיק 360 פֿוס איבער דער ערד, דינט די בריק ווי אַ פּערפֿעקטער פּונקט פֿאַרן פֿאָטאָגראַפֿירן דעם אַרומיקן לאַנדשאַפֿט און ממילא ציט זי צו טוריסטן פֿון אַרום דער וועלט.

בעת מײַן וויזיט האָב איך באַמערקט אויף דער־אָ בריק רוסן, ענגלענדער, איטאַליענער און פּאָליאַקן. אַ טייל פֿונעם היסטאָרישן ראַיאָן טיראָל איז הײַנט אויפֿן שטח פֿון איטאַליע. דאָס שטעטל איז נאָענט צו דער דײַטשישער גרענעץ. ווי דער שטייגער איז הײַנט אינעם אייראָפּעיִשן פֿאַרבאַנד, איז שווער צו טרעפֿן וועלכע־ניט־איז סימנים, ווען מע שפּאַצירט אַריבער פֿון איין לאַנד אין אַ צווייטן.

Yiddish Brief

A bissel of all things Yiddish: music, cooking, books and more.

Terms(Required)

I agree to the Forward's Terms of Service and Privacy Policy

Email(Required)

אין אַ פֿריִערדיקן אַרטיקל האָב איך שוין דערציילט אונדזערע לייענער, אַז דער אייגנאַרטיקער בײַערישער דיאַלעקט פֿון דײַטש איז ענלעך אין געוויסע אַספּעקטן צו ייִדיש. די טיראָלער רעדן אויף זייער אַן ענלעכן דיאַלעקט. אַחוץ דעם אומגעוויינטלעכן בילד אינעם קלויסטער, האָב איך אָבער נישט באַמערקט קיין בפֿירושע ייִדישע השפּעה.

בערך אין דער זעלבער צײַט ווען איך האָב באַזוכט טיראָל, האָט ד״ר אורסולאַ שאַטנער־ריזער פֿאַרעפֿטלעכט אַ בוך אויף דײַטשיש וועגן דער 700־יאָריקער געשיכטע פֿון ייִדן אין טיראָל. הײַנט אַרבעט זי ווי אַ פּראָפֿעסאָרין אינעם קעלנער אוניווערסיטעט. אין קעלן פֿירט זי אויך אָן מיטן אינסטיטוט פֿאַר יודאַיִסטיק אויפֿן נאָמען פֿון מאַרטין בובער.

שאַטנער־ריזער האָט איבערגעגעבן דעם פֿאָרווערטס, אַז זי איז אַן עסטרײַכישע און פֿראַנצייזישע בירגערין, געבוירן טאַקע אין טיראָל. רויטע קען זי גאַנץ גוט ווי אַ שיינעם ספּאָרט־קוראָרט. זי פֿירט ווײַטער פֿאָרשונגען וועגן דער ייִדישער געשיכטע פֿון איר היימגעגנט, טיראָל, און האָפֿט צו געפֿינען נײַע כּתבֿ־ידן און אַנדערע ייִדישע דאָקומענטן.

פֿון וואַנען נעמט זיך דער נאָמען פֿון דער געגנט? עס קאָן זײַן, אַז עס מיינט „אַ פֿלאַכע‟ געגנט, אין פֿאַרגלײַך מיט די אַרומיקע בערג, אַזוי ווי דאָס לאַטײַנישע וואָרט „טעראַ‟ [לאַנד]. אין דער אמתן, געפֿינען זיך אין טיראָל אַ ריי הויכע בערג, כּמעט 4 קילאָמעטער (13,000 פֿוס) די הייך. דעם נאָמען האָט טיראָל באַקומען צוליב די אַלפּישע טאָלן, וווּ די מענטשן וווינען פֿון קדמונים אָן אויף אַ פֿלאַכן לאַנדשאַפֿט און רעדן אויף זייער אייגנאַרטיקן דיאַלעקט פֿון דײַטשיש, ווי אויך לאַדין אָדער לאַדינאָ — אַ שפּאַנישער דיאַלעקט, וואָס האָט, אויף וויפֿל מע ווייסט, נישט קיין דירעקט שײַכות צום ספֿרדישן לשון מיטן זעלבן נאָמען.

די אומגעוויינטלעכע סופֿרישע אותיות אין די טיראָלער כּתבֿ־ידן

שאַנטער־ריזערס בוך שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ זאַמלונג פֿון פֿאַרשייענע מחברים, וואָס שילדערן כּלערליי אַספּעקטן פֿונעם ייִדישן לעבן אין טיראָל. אַ טייל אַלטע האַנטשריפֿטן האָבן זיך אָפּגעהיט צוליב דעם, וואָס שפּעטערדיקע שרײַבער האָבן אויסגענוצט די אַלטע פּאַרמעטן, נאָר איבערגעלאָזן די שפּורן פֿונעם אָריגינעלן כּתבֿ. אַזוי ווי אין אַ סך אַנדערע הײַנטצײַטיקע פּראָיעקטן, זענען שטאַרק צו נוץ געקומען די אינטערנעץ־אַרכיוון. גאָר אינטערעסאַנט איז דער סטיל פֿון די אַמאָליקע טיראָלער סופֿרים. די צורה פֿון געוויסע אותיות איז אַפֿילו שווער צו דערקענען.

די הילע פֿונעם בוך Image by Innsbruck University Press

דער צווייטער טייל פֿונעם בוך איז געווידמעט די היסטאָרישע זוכענישן, אַרײַנגערעכנט אַלטע פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון שולן, פּלענער, אַמאָליקע מאַפּעס און צייכענונגען.

דער מעיאָר פֿון אינסברוק, די הויפּטשטאָט פֿון טיראָל, צוזאַמען מיט דער מחברטע, אורסולע שטאַטמער־ריזער, און איר בוך

דאָס בוך, זייער באַלערנדיק, ווײַזט, אַז מײַן צופֿעליק טרעפֿעניש מיט דער אָרטיקער כּמו־ייִדישער קונסט אין אַ קלויסטער איז בלויז איין סימן פֿון דער רײַכער 700־אָריקער לאַנגער געשיכטע פֿון ייִדן אין דער דאָזיקער אוראַלטער אַלפּישער געגנט.

A message from our CEO & publisher Rachel Fishman Feddersen

I hope you appreciated this article. Before you go, I’d like to ask you to please support the Forward’s award-winning, nonprofit journalism during this critical time.

This year, we have stood together in strength and sorrow. Our Forward team has worked around the clock to help you find clarity amid the chaos.

At a time when other newsrooms are closing or cutting back, the Forward has removed its paywall and invested additional resources to report on the ground from Israel and around the U.S. on the impact of the war, rising antisemitism and polarized discourse.

Readers like you make it all possible. Support our work by becoming a Forward Member and connect with our journalism and your community.

—  Rachel Fishman Feddersen, Publisher and CEO

Join our mission to tell the Jewish story fully and fairly.

$36 $500

$120 $180 Other amount