פּסח און אַלט־ייִדישPassover And Old Yiddish
דער אָריגינעלער מיטל־עלטערלעכער דיאַלעקט לעבט נאָך בײַם סדר־טיש.
אַלט־ייִדיש אין אַמאָליקע הגדות Image by Opensiddur.org/Hebrewbooks
אַזעלכע קלאַסישע אַלט־ייִדישע טעקסטן, ווי „צאינה־וראינה‟, „קבֿ הישר‟ און תּחינות־זאַמלונגען זענען עד־היום פּאָפּולער ווי דרשה־געשאַנק פֿאַר חסידישע כּלות. אין די ספֿרים־געשעפֿטן קען מען זען שיינע טײַערע אויסגאַבעס פֿון „צאינה־וראינה‟ און „ש״ס תּחינה‟, מיט לעדערנע הילעס. צום באַדויערן, מיינט עס אָבער נישט, אַז די הײַנטיקע פֿרויען זענען טאַקע באַהאַוונט אין דער אַלט־ייִדישער ליטעראַטור.
די הײַנטיקע אויסגאַבעס פֿון אַלט־ייִדישע ווערק זענען באַאַרבעט געוואָרן פֿאַרן מאָדערנעם לייענער, איבערגעזעצט אויפֿן מיזרח־אייראָפּעיִשן ייִדיש. נישט זעלטן טרעפֿן זיך אַפֿילו טאָפּלטע אַדאַפּטאַציעס. איבערזעצונגען פֿון אַלט־ייִדיש אויפֿן פּוילישן אָדער ליטווישן דיאַלעקט ווערן איבערגעשריבן מער פֿאַרשטענדלעך פֿאַרן הײַנטיקן ייִדיש־רעדנדיקן עולם, מיטן זיך־וואַקלענדיקן גראַמאַטישן מין און דערצו אויסגעשפּרענקלט מיט אַמעריקאַניזמען.
איין וויכטיקער אויסנאַם, בײַ וועלכן געוויסע אַלט־ייִדישע טעקסטן ווערן אָפּגעהיט און פֿאָרגעלייענט אין זייער אָריגינעלער פֿאָרעם איז דער הײַנטיקער יום־טובֿ, חג־הפּסח. באַזונדערס באַקאַנט איז דער פּיוט „אַלמעכטיקער גאָט‟, וואָס מע זינגט בײַ אַ סך משפּחות נאָכן סדר. באַזונדערס פֿאַרשפּרייט איז דער מינהג בײַ די אַזוי־גערופֿענע אָבערלענדער – ייִדן, וואָס שטאַמען פֿון סלאָוואַקײַ און אַנדערע צפֿון־מערבֿדיקע ראַיאָנען פֿונעם געוועזענעם אונגערישן קיניגרײַך.
דער דאָזיקער טעקסט שטעלט מיט זיך פֿאָר אַן איבערזעצונג פֿונעם לשון־קודשדיקן פּסחדיקן פּיוט „אַדיר הוא‟. ס’איז אינטערעסאַנט אָבער, אַז למעשׂה זינגט מען בײַ די חסידים, בדרך־כּלל, דווקא די אַלט־ייִדישע ווערסיע, וואָס געפֿינט זיך אינעם „סידור של״ה‟. דער מחבר — אָדער גיכער, דער רעדאַקטאָר — פֿון אָט דעם סידור איז געווען דער גרויסער מקובל ישעיה הלוי האָראָוויץ, באַקאַנט צוליב זײַן גרויסקייט ווי דער הייליקער של״ה. צוליב דעם טראַכט דער עולם, אַז אינעם אָריגינעלן אַלט־ייִדישן טעקסט שטעקט אַ באַזונדערע קדושה. מע דערציילט אויך, אַז דער חתם־סופֿר, גאָר אַ וויכטיקע פֿיגור אין דער חרדישער וועלט, פֿלעגט עס זינגען יעדן פּסח נאָכן סדר מיט געוויין און גרויסער כּוונה.
אַ טייל מענטשן מיינען על־פּי טעות, אַז דער של״ה אַליין איז דער מחבר פֿונעם דאָזיקן טעקסט. דאָס איז נישט אמת; ער באַווײַזט זיך שוין אין אַ פּראָגער הגדה פֿונעם יאָר ה׳ רפּ״ז (1526־1527). דער של״ה איז געבוירן געוואָרן אין 1558.
דער פּיוט הייבט זיך אָן אַזוי (אין די הײַנטיקע סידורים ווערט געוויינטלעך אָפּגעהיט דער אַלטער אויסלייג): „אלמעכטיגר גוט, בויא דיין טעמפל שירי, אלזו שיר אין אונזרן טאגן שירי יא שירי‟. אָט די פֿראַזע חזרט זיך כּסדר איבער ווי אַ רעפֿרען. מיינען מיינט עס: בוי דײַן טעמפּל (בית־המיקדש) באַלד, אַזוי גיך, אין אונדזערע טעג, טאַקע וואָס גיכער. דערנאָך, ווי אינעם לשון־קודשדיקן פּיוט „אַדיר הוא‟, ווערן לויטן אַלפֿאַבעטישן סדר דערמאָנט פֿאַרשיידענע עפּיטעטן פֿונעם אייבערשטן: „ברמהערציגר גוט, גרעכטר גוט, דעמטיגר גוט, הוכער גוט, ווירדגר גוט, זענפטר גוט, חנטר גוט…‟
אַ טייל עפּיטעטן קאָן מען גרינג פֿאַרשטיין, אויב מע האָט אין זינען, אַז דער אַלט־ייִדישער אויסלייג איז נישט געווען אינגאַנצן אַ פֿאָנעטישער. למשל, „ברמהערציגר‟ איז דער טײַטש באַרעמהאַרציקער. אַ ריי ווערטער זענען אָבער נישט בנימצא אין וועלכן־ניט־איז הײַנטיקן ייִדישן דיאַלעקט. מיט אַ טוץ יאָר צוריק איז פֿאָרגעקומען אַ גאַנצע דיסקוסיע וועגן דעם אויף דער באַקאַנטער פֿרומער ייִדיש־שפּראַכיקער פֿאָרום־וועבזײַט iVelt. ווי עס ווײַזט זיך אַרויס קען מען מיט דער הילף פֿון אַ דײַטשיש ווערטערבוך דעשיפֿרירן ס׳רובֿ מיסטעריעזע אַדיעקטיוון.
איז עס טאַקע ייִדיש, צי דײַטש? אַ טייל ווערטער זענען ספּעציפֿיש ייִדישע אָדער ווערן באַנוצט אויף אַ ייִדישן שטייגער. צום בײַשפּיל, „חנטר‟ איז דער טײַטש באַחנטער, מלא־חן. ווי באַלד די הײַנטיקע חסידים זינגען דאָס ליד מיט אַן אונגעריש־גאַליציאַנער הבֿרה, ווערט עס ממילא נאָך מער „פֿאַרייִדישט‟. מוסטערן פֿון אַזאַ זינגערײַ קאָן מען געפֿינען אין „יוטוב‟.
אין אַ טייל חסידישע משפּחות לייענט מען אויך דעם אַלט־ייִדישן נוסח פֿון „חד גדיא‟, וואָס הייבט זיך אָן אַזוי: „איין ציקליין, איין ציקליין, דאז האט גיקופט דאש פעטרליין‟ (אַ ציגעלע, אַ ציגעלע, וואָס ס׳האָט געקויפֿט דאָס פֿאָטערל). אַ טייל היסטאָריקער זענען זיך משער, אַגבֿ, אַז „חג גדיא‟ איז לכתּחילה אָנגעשריבן געוואָרן אויף ייִדיש.
דער ייִדישער נוסח פֿון „אחד מי יודע‟, גאַנץ פּאָפּולער אין אַ סך ייִדישע משפּחות, קלינגט נאַטירלעך פֿאַרן הײַנטיקן ייִדיש־רעדער, אָבער שטאַמט מסתּמא אויך פֿון אַלט־ייִדישע טראַדיציעס.
A message from our CEO & publisher Rachel Fishman Feddersen
I hope you appreciated this article. Before you go, I’d like to ask you to please support the Forward’s award-winning, nonprofit journalism during this critical time.
At a time when other newsrooms are closing or cutting back, the Forward has removed its paywall and invested additional resources to report on the ground from Israel and around the U.S. on the impact of the war, rising antisemitism and polarized discourse.
Readers like you make it all possible. Support our work by becoming a Forward Member and connect with our journalism and your community.
— Rachel Fishman Feddersen, Publisher and CEO
