רירנדיק לאַדינאָ ליד, „דאָס מײדל אין לאַגער‟ — אויף ייִדישHarrowing Ladino poem, “The Girl in the Camp” – in Yiddish
דער לאַדינאָ־פּאָעט משה העליון האָט געשריבן דאָס ליד אין אָנדענק פֿון זײַן ייִנגערער שוועסטער וואָס איז פֿאַרגאַזט געוואָרן אין אוישוויץ.
Image by Rachel Meseritz
ס׳רוב אַשכּנזישע ייִדן האָבן מסתּמא קײן מאָל נישט געהערט פֿונעם חשובֿן לאַדינאָ־פּאָעט און איבערזעצער, משה העליון. אין רירנדיקע פֿערזן האָט ער דערצײלט דעם טראַגישן גורל פֿון דער ייִדישער קהילה פֿון זײַן הײמשטאָט — טעסאַלאָניקי, גריכנלאַנד, ווען זי איז אַרײַנגעפֿאַלן אין די הענט פֿון די דײַטשן בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה.
זײַן ליטעראַרישע שאַפֿונג איז שױן איבערגעזעצט געװאָרן אױף עטלעכע לשונות און מיר האַלטן, אַז עס איז די העכסטע צײַט, אים פֿאָרצושטעלן דעם ייִדיש־רעדנדיקן עולם. אױף װיפֿל מיר װײסן, איז די דאָזיקע איבערזעצונג פֿון „לה ג׳וב׳יניקה אל לאגיר‟ 一 דאָס מײדל אין לאַגער 一 די ערשטע איבערזעצונג פֿון אַ װערק פֿון דער לאַדינאָ־ליטעראַטור אױף ייִדיש.
משה העליון איז געבױרן געװאָרן אין טעסאַלאָניקי אין 1925, בײַ אַ לאַדינאָ־רעדנדיקער משפּחה. דער זײדע איז געװען אַ רבֿ, דער טאַטע — אַ בוכהאַלטער און די מאַמע — אַ בעלי־הביתטע. אין אַפּריל 1941, פֿינף טעג נאָך דער דײַטשער אינװאַזיע, איז זײַן פֿאָטער, װאָס איז שוין געװען אַ קראַנקער, ניפֿטר געװאָרן. צװײ יאָרן שפּעטער איז משה, צוזאַמען מיט זײַן מוטער און שװעסטער, דעפּאָרטירט געװאָרן קײן אױשװיץ. גלײַך נאָך דער ערשטער סעלעקציע, האָט מען משהן געשיקט אויף צװאַנגאַרבעט און זײַנע קרובֿים זײַנען פֿאַרגאַזט געװאָרן.
נאָך דער צװײטער װעלט־מלחמה, האָט ער עולה געװען און געקעמפֿט אין אומאָפּהענגיקײט־קריג. ער האָט געמאַכט אַ קאַריערע אין צה״ל און אין 1992, זײַענדיק אַ פּענסיאָנער, האָט ער אַרױסגעגעבן זײַנע זכרונות. דאָרטן דערצײלט ער װעגן זײַנע איבערלעבונגען אין אױשװיץ, מאַוטהאַוזן, מעלק און עבענזע, װוּ ער איז געװען אינטערנירט.
שפּעטער האָט ער אָנגעהױבן שרײַבן פּאָעזיע און האָט איבערגעזעצט האָמערס „די איליאַדע‟ און „די אָדיסײע‟ אױף לאַדינאָ. זײַן פּאָעמע, „דאָס מײדל אין לאַגער‟, האָט ער געװידמעט דעם ליכטיקן אָנדענק פֿון זײַן ייִנגערער שװעסטער, אסתּר־נינאַ, װאָס איז אומגעקומען אין חורבן, צוזאַמען מיט דער גאַנצער משפּחה.
משה העליונס שוועסטער, אסתּר־נינאַ, מיטן טאַטן, אליהו העליון עטלעכע יאָר פֿאַר זייער דעפּאָרטאַציע קיין אוישוויץ Image by Rachel Meseritz
לויט אונדזער חשבון איז „דאָס מײדל אין לאַגער‟ דאָס ערשטע פֿון דרײַ לידער פֿון בוך „אין די טױט־לאַגערן‟ (2000), אַרױסגעגעבן און איבערגעזעצט אױף העברעיִש פֿונעם לאַדיניסט אבנר פּרצן בײַם אינסטיטוטאָ מעלה אדומים. דער ייִדישער קהילה־כאָר פֿון טעסאַלאָניקי האָט אפֿילו אױפֿגעפֿירט אַ מוזיקאַלישן נוסח פֿון דער פּאָעמע, מיט דער מעלאָדיע געשריבן פֿון משה העליון אַלײן.
דאָס מיידל אין לאַגער
פֿון משה העליון*
לכּבֿוד מײַן שװעסטערל נינאַ, אין קריג אַרײַנגעצװוּנגען,
פֿון שענדלעכע נבֿלים פֿאַרברענט אין פֿײַערצונגען.
דאָס שײנע יונגע מײדל, געליבט אַזױ װי ס’לעבן,
װאָס טאַטע־מאַמע האָבן איר אַל דאָס גוטס געגעבן:
מיט זײַדענע מלבושים און צירונג פֿלעג זי גײן,
זײ האָבן זי באַשירעמט פֿון צרות און געװײן.
געלײגט אױף אירע פּלײצעס אַ בלאָנדער גאָלדענער צאָפּ,
געבאָדן זיך אין פּאַרפֿומען פֿון אױבן ביז אַראָפּ.
פֿון מי און אַרבעט האָט זי נאָך קײנמאָל נישט געטראַכט,
מיט שטיקערײַ און ביכער, אַזױ דעם טאָג פֿאַרבראַכט.
און אױך מיט פֿרײַנדינס אירע פֿלעג זי אַמאָל שפּאַצירן,
אין גערטנער און אױף פֿעלדער מיט בלומען זיך באַצירן.
געװען איז װען די דײַטשן אין לאַנד זענען געקומען,
און האָבן מיט די עלטערן אין לאַגער זי גענומען.
אַ גאַנצע זעקס מעת־לעתן מ’האָט זײ געהאַט פֿאַרמאַכט
אין פֿינצטערע װאַגאָנען, וווּ טאָג איז גלײַך װי נאַכט.
מיט מער װי אַכציק פֿרױען, זין, טעכטערלעך און זכרים
צונױפֿגעקװעטשט װי כּלבֿים, אַלץ װײַטער זיך צעפֿאָרן.
און װען צום סוף בײַם לאַגער די באַן איז אָנגעקומען,
װען צו דער מײדל־גרופּע מען האָט זי מיטגענומען,
איז זי אַװעק פֿון עלטערן, אָן זיך געזעגענען:
זי האָט געװוּסט אַז מ’עט זיך שױן באַלד באַגעגענען.
נאָר װען אין בירקענאַו זי’ט געזען דעם טױטן־פֿעלד
האָט מיטאַמאָל איר גורל קאַפּױער זיך געשטעלט.
זי הײבט נישט אָן פֿאַרשטײן װאָס האָט מיט איר פּאַסירט,
מ’האָט אַלץ איר אױסגעטאָן און זי אַזש דיסאינפֿיצירט.
זי האָט שױן קײנע האָר נישט, פֿאַרשװוּנדן איר פֿאַרמעג,
נאָר שיך און פּאַסנקלײדער פֿאַר װינטערס קאַלטע טעג.
פֿאַרשאָלטן און צעממיתט פֿון רוצחישע אַכזרים,
זי קריגט אַ נײעם נאָמען: דעם נומער אױף איר אָרעם.
צי איז דאָס אַלץ אַ חלום? צי איז זי טאַקע װאַך?
אַ שרעק נעמט זי אַרומעט, עס פֿעלט איר שױן די שפּראַך:
באַנעמענדיק דעם לאַגער, דאָס שטעכדראָט און די פּלײטן,
סאָלדאַטן מיט נאַגאַנעס און הינט אױף לאַנגע קײטן,
פֿאַרשטײט זי אַז פֿאַרװיסט איז דאָס לעבן פֿון אַמאָל:
אַ תּפֿיסהניצע לעבט זי פֿאַרשפּאַרט אין טױטנטאָל.
בײַנאַכט איז זי געלעגן אין בעט מיט מײדלעך צװײ.
זי שעמט זיך. װען די מאַמע װאָלט נאָר געװען דערבײַ!
ערשט שפּעטער װעט זי װיסן װאָס זי’ט נאָך נישט פֿאַרשטאַנען,
אַז שױן בײַם אָנקום האָט זי פֿאַרלױרן טאַטע־מאַמען.
שױן באַלד האָט זי באַנומען װאָס ס’טוט זיך אין די שאָטנס:
באַטאָג, באַנאַכט דערקענט זי דעם ריח פֿון געבראָטנס,
און יעדן טאָג אָן אױפֿהער, אין מידברשן פּייסאַזש,
פֿאַרװײען זיך פֿון די קױמענס פֿיר װאָלקן־זײַלן מיט אַש.
ס’פֿאַרגײט אַ װאָך. מען צװינגט זי צו אַרבעט אין קאָמאַנדע,
געהײסן אין אַ נײַעם בלאָק זיך אַזש אַריבערװאַנדערן.
אַפּעל! קױם שײַנט דער טאָג. מ’באַפֿעלט זײ תּיכּף ‘אַופֿשטײן’:
מיט זעצן און בולאַװעס – װאָס שנעלער זאָלן זײ גײן –
פֿאַרטרײַבט מען זײ פֿון שלאָפֿבעט. נאָר טײ, און שױן גאַלאָפּ:
אַ מיאוסער סוף פֿאַר איר, װאָס קומט שפּעט, װאָס פֿאַלט אַראָפּ.
מען פֿירט זײ צו דער אַרבעט. נישט רירנדיק קײן אָרעם
זײ מוזן שפּאַנען װײַטער, אין ריטעם פֿון כּלזמרים.
זי אַרבעט מיטן שופֿל, מיט סאַפּע גראָבט זי אױס,
זי נײגט זיך אײַן, און שטײט אױף, דער טאָג גײט איר נישט אױס.
און אױב װאָלט זיך איר רוקן צוליב דער מי געבראָכן,
װערט זי מיט קלעפּ געצװוּנגען די לונג אַרױסצופֿאָכען.
מחוץ אַ שיסל זופּעכץ, אַ קלײנטשיק רעפֿטל ברױט,
אין מױל זי נעמט נישט גאָרנישט, אַזױ ביז אָװנטרױט.
אלץ מער פֿאַרמאָגערט האָט זי די אַרבעטס־טעג פֿאַרברענגט,
אַ מוסולמענערין שױן, און פֿאָרט זיך אָנגעשטרענגט.
איר גוף, װאָס האָט זיך פֿריִער נאָך בײגעװדיק באַװעגט,
קוקט איצט אױס װי אַ טױטער. װער װײסט װיפֿל זי וועגט!
אַלץ שװערער װערט דאָס לעבן בשעת ס’פֿאַרגײט די צײַט,
פֿול װײטיק איז דאָס האַרץ אירס און מלא ביטערקײט.
אַפֿילו נישט קײן רגע פֿאַרגעסט זי אָן די פֿלאַמען
װאָס האָבן נאָך דעם אָנקום פֿאַרניכטעט טאַטע־מאַמען.
כּמעט אַיעדן אָװנט באַװײנט זי זײ אין בעט,
און מיט באַדעקטן קאָפּ טוט צום הימל אַ געבעט:
“אױ טאַטע, האַר אין הימל, הקדוש ברוך הוא!
איך בעט דיך, אין גן־עדן, זײ זאָלן געפֿינען רו.”
און ווען זי ליגט אין שלאָף־בעט, פֿאַרזונקען אין הירהורים,
שטעלט זי זיך פֿאָר איר צוקונפֿט, פֿאַרמישפּט אױף יסורים.
קען זײַן אַז גאָר בקרובֿ אַזאַ װעט זײַן די נױט,
אַז ס’װעט איר גאָרנישט בלײַבן װי זוכן נאָר דעם טױט?
זי’ט בלײַבן אין איר שלאָף־בעט. ראַנירן זיך אַלײן.
פֿאַרשעלטן אַ סאָלדאַטקע. אַנטלױפֿן פֿון דער רײ.
אַזױ װעט אָן אַ ספֿק באַלד קומען דער מאָמענט,
װען אין רציחה־אױװנס אױך זי װעט װערן פֿאַרברענט.
צי אפֿשר וועט די האָפֿענונג, אַז קומען זאָל די שעה
װען אַלץ װעט זײַן פֿאַריבער, זי’ט מער נישט בלײַבן דאָ,
זי קענען מאַכן שטאַרקער, זיך נישט אונטערצוגעבן,
צו קעמפֿן אָט דעם קאַמף, און דעם קריג איבערצולעבן?
באַפֿרײַונג פֿון גיהנום, װאָס בעסערס איז פֿאַראַנען?
נאָר זאָל זי קומען שנעלער, און זאָל זי נישט פֿאַרזאַמען!
זי האָט טיף אין געדאַנקען, אין חלום זיך פֿאַרבאָרגן.
זי שלאָפֿט, פֿאַרמאַכט די אױגן. װאָס װעט נאָך קומען מאָרגן?
אַפּעל! קױם שײַנט דער טאָג. מ’באַפֿעלט זײ תּיכּף ‘אַאופֿשטײן’:
מיט זעצן און בולאַװעס – װאָס שנעלער זאָלן זײ גײן –
פֿאַרטרײַבט מען זײ פֿון שלאָף־בעט. נאָר טײ, און שױן גאַלאָפּ:
אַ מיאוסער סוף פֿאַר איר, װאָס קומט שפּעט, װאָס פֿאַלט אַראָפּ.
(איבערגעזעצט פֿון גוסטאַװאָ עמאָס און דוד עומר כּהן)
