„זאָלן מיר גיין אויף דעם דאָזיקן וועג, אויף דעם ווײַסן וועג“‘Let us go on this path, on the white path’

עוואד דראושה ז״ל Courtesy of The Darawshe family

Sign up for the Yiddish Brief, a bissel of all things Yiddish, brought to you weekly by our Forverts editor Rukhl Schaechter.

לאָמיר אין דעם הײַנטיקן טאָג פֿון באַפֿרײַונג און שׂימחה נישט פֿאַרגעסן די אַנדערע קרבנות פֿונעם 7טן אָקטאָבער 2023, און אויך נישט דאָס אַכזריות מיט וועלכן די מלחמה האָט זיך אָנגעהויבן. כּבֿוד זייער אָנדענק!

— מרים טרין, איבערזעצערין פֿונעם ווײַטערדיקן עסיי פֿון העברעיִש

1.

איך געדענק, ווען אַוואַד איז געווען קליין, אַ קליין קינד, האָבן איין מאָל ער און זײַנע ברידער געטאָן עפּעס אין דער היים, געמאַכט אַ באַלאַגאַן, ס׳איז געוואָרן אַ מהומה, און אַלע ברידער און שוועסטער האָבן געמאַכט דעם ויבֿרח, זיך צעלאָפֿן און נאָר ער איז דאָרט געבליבן, און איך קום צו, זע אים דאָרט זיצן אַזוי רויִק און קוקן אויף מיר. זאָג איך אים: ״פֿאַר וואָס שטייסטו נישט אויף? זעט אויס אַז דו האָסט דאָס געמאַכט דעם באַלאַגאַן!״ און ער שטייט פֿאַר מיר, ווי אַ שד! און זאָגט: ״פֿאַר וואָס ביסטו אויף מיר אין כּעס, טאַטע? אויב איך וואָלט דאָס געטאָן, וואָלט אויך איך אַנטלאָפֿן, אָבער איך האָב גאָרנישט נישט געטאָן, טאָ פֿאַר וואָס זשע זאָל איך אַנטלויפֿן?״ און איך האָב אים געגלייבט און אים געזאָגט: ״ווייסט וואָס? דו ביסט גערעכט, דאָס איז אמת, דו האָסט דאָס נישט געטאָן.״ ער האָט געהאַט אַ קאָפּ, דאָס אָ קינד. און ער האָט געהאַט קוראַזש, זיך מיר אַנטקעגנצושטעלן. און ער האָט געהאַט אַ גוט האַרץ.

ער האָט געהאַט אַ גרויס האַרץ. אין אונדזער דאָרף, אין איכסאַל, קומט מען נאָך אַלץ אונדז מנחם־אָבֿל זײַן, און עס איז געקומען זײַן לערערקע און אונדז געזאָגט, אַז ער האָט איר געברענגט אַ מתּנה צום געבורטסטאָג, ער האָט איר געברענגט אַ קליינע קייט, און אַן אַנדער לערערקע האָט אונדז דערציילט אַז ער האָט איר געברענגט אַ בלום. ער האָט געהאַט אַ האַרץ אַזאַ, נישט יעדעס קינד געדענקט אַזוי דעם געבורטסטאָג פֿון זײַן לערערקע, ער האָט געהאַט רשימות, פֿלעגט געדענקען דאַטעס, אַ געבורטסטאָג פֿון אַ מומע, אַ פֿעטער, פֿון זײַנע ברידער און אויך אין די ערטער וווּ ער האָט געאַרבעט, אין איחוד הצלה [אַן אָרגאַניזאַציע פֿאַר ערשטער גיכער הילף], אויך דאָרט האָט ער אַלעמען געדענקט און איז געווען דאָרט יעדן איינעמס חבֿר.

ער איז נישט געווען קיין בטלן. ער איז געווען אַ פֿלײַסיק קינד. נישט געווען קיין אַרבעט אין דעם אַמבולאַנס — פֿלעגט ער גיין אַרבעטן אין אַ חתונה־זאַל, זײַן אַ קעלנער. נישט געווען קיין אַרבעט דאָרט — פֿלעגט ער גיין זײַן אַ קוכער, העלפֿן דעם קוכער. ער האָט אויך געקענט קאָכן, פֿלעגט קאָכן אַלץ, פֿיש, פֿלייש, ראַקעלעך. און ער האָט געהאַט אַ גוטן קאָפּ, ער פֿלעגט גיין אין אַ חתונה־זאַל צו אַרבעטן דאָרט און דעם גאַנצן אָוונט פֿלעגט ער העלפֿן בײַ זײַן טיש, אויפֿנעמען מענטשן: ״הײַ, ווי קען מען אײַך העלפֿן, וואָס קען מען אײַך ברענגען?״ ער פֿלעגט זאָגן אַ גוט וואָרט און מען פֿלעגט אים געבן טרינקגעלט, פֿלעגט ער קומען אַהיים מיט טויזנט שקל. אַ קאָפּ האָט ער געהאַט, דאָס אָ קינד. ער איז געווען אַ גוט קינד. געווען אַ גוט קינד.

ער האָט זיך אָנגעהויבן אויף דאָקטער, אין געאָרגיע. זיך דאָרט געלערנט איין יאָר און צוריק, ס׳איז דאָרט געווען אַ באַלאַגאַן אין דער קאָראָנע־צײַט. אָבער ער האָט געהאַט פּלענער זיך אומצוקערן אַהין, ענדיקן זיך לערנען, ווערן אַ דאָקטער. די גאַנצע צײַט האָט ער געטראַכט פֿאָרויס. דערווײַל האָט ער אָנגעהויבן זיך לערנען זײַן אַ פּאַראַמעדיקער און אַרבעטן בײַ ״יאָסיס אַמבולאַנס״. ס׳איז דאָ אַ פֿירמע ״יוסיס אַמבולאַנס״ און מען האָט אים דאָרט געוואַלדיק ליב געהאַט, אים אויסגעלערנט זײַן אַ פּאַראַמעדיקער און אים געגעבן נאָך אַן אַרבעט און ער פֿלעגט דאָרט אַרבעטן שעהען לאַנג, שעהען לאַנג. כ׳האָב אים געזאָגט: ״לאָז דאָס אָפּ, דו ביסט די גאַנצע צײַט אונטער וועגנס.״, און ער האָט געזאָגט: ״ס׳איז מיר גוט, טאַטע.״ ער איז געווען אַ מענטש פֿון אַרבעט.

ער איז געווען אונדזער מיזיניק, דער קלענסטער, און פֿונדעסטוועגן פֿלעגט ער אונדז צום מערסטן העלפֿן. די גאַנצע צײַט פֿלעגט ער העלפֿן, קומען צו מיר אויף דער אַרבעט און מיר זאָגן: ״דו רו זיך אָפּ, טאַטע, זאָג מיר נאָר וואָס צו טאָן, וועל איך טאָן, דערקלער מיר וואָס צו טאָן, וואָס צוצוגעבן, וואָס צו פֿאַרבינדן, ווי אָנצושטעלן, דו רו זיך אָפּ.״ איך בין אַ בוי־אונטערנעמער, און ער איז געווען צוגעקלעפּט צו מיר און ליב געהאַט מיר כּסדר צו העלפֿן. אַ מאָל פֿלעגט ער גיין, צוריקקומען פֿון שול און מיר דאַן גרייטן עסן און געקומען מיטן עסן צו מיר אויף דער אַרבעט און מיר זאָגן, קום, זעץ זיך אַוועק און עס, טאַטע, און זאָג מיר וואָס צו טאָן.

און דאָס גאַנצע לעבן פֿלעגן מיר חלומען אין איינעם, געוואָלט אים בויען אַ הויז, אים קויפֿן אַ הויז און אים דערנאָך חתונה מאַכן, געווען גרויסע פּלענער, ער איז געווען דער מלאך אין אונדזער הויז, אַ מלאך, כּסדר פֿלעגט ער אַרומנעמען זײַנע שוועסטער, אַ קוש געבן, ער איז געווען דאָס ליכט דאָ, און איצט זײַנען מיר אַליין, קוקן זיך איינער דעם אַנדערן אין די אויגן אַלע פּאָר רגעס, שוין, נישטאָ, אונדזער לעבן צעשטערט. און אַלע נאַכט בעטן זיך זײַן מאַמע און איך אײַן, טוען תּפֿילה, ער זאָל אונדז קומען צו חלום, אָבער ער — אויך אין חלום קומט ער נישט. אינשאַללאַ, מיט גאָטס הילף וועט ער נאָך קומען צו אונדז צו חלום.

אַוואַד איז אַראָפּ אין דרום שוין דאָנערשטיק, ער האָט מיטגענומען מיט זיך דעם וואָגן מיטן מיניטראַקטאָר, ס׳איז געווען מיט אים דאָרט אַ מיניטראַקטאָר. ווען ער איז אַרויס פֿון דער היים, האָט ער נאָך אַלץ נישט גענוי געוווּסט, וווּהין ער פֿאָרט. פֿאַר וואָס? ווײַל מיט אַ וואָך פֿריִער איז געווען אַן אַנדער ענלעכע געשעעניש, אין דער געגנט פֿון דער ערבֿה [אַראָווע — געגנט אין דרום־ישׂראל] און אויך דאָרט האָט אַוואַד געאַרבעט ווי אַ פּאַראַמעדיקער, האָט ער געמיינט, ער גייט ווידער אַהין.

איידער ער איז אַרויס, האָט די מאַמע אים מיטגעגעבן עסן. אַוואַד האָט ליב געהאַט ברענגען עסן דער גאַנצער מאַנשאַפֿט, פֿלעגט ער זיי ברענגען לאַבאַנע [ווײַסן יאָגורט] וואָס מיר גרייטן אַליין, און בוימל, און זאַטאַר [געווירץ] און פּיטעס, אַלץ האָט ער געברענגט און מען פֿלעגט אַלץ ליב האָבן. ער פֿלעגט דאָס טאָן אַ סך. און שוין, איז אַוועקגעפֿאָרן, האָט אונדז געזאָגט: ״חבֿרה, איך פֿאָר אויף דרײַ טעג, בײַ־בײַ, זײַט געזונט.״ און איז אַוועק.

דאָנערשטיק האָט מען געהאַט אַ געשעעניש און פֿרײַטיק נאָך איינס, ער האָט דאָרט באַהאַנדלט עטלעכע מענטשן, געווען הייס, האָבן זיי זיך אויסגעטריקנט, האָט ער דאָרט געהאָלפֿן מענטשן. און בײַ נאַכט, בײַ נאַכט איז פֿאָרגעקומען אַ מסיבה. בסדר, ער איז געווען צוגעוווינט, ער איז געווען אויף אַ סך אַזעלכע געשעענישן, מענטשן קומען אַ מאָל, פֿילן זיך נישט גוט, חלשן אַוועק, נישט עפּעס ערנצטס. מסיבות, אַזוי איז דאָס.

אויף צו מאָרגנס, שבת, האָט ער אַפֿילו מיט קיינעם נישט גערעדט. מיר האָבן גאָרנישט נישט געוווּסט. איך בין בכלל געווען אין שפּיטאָל. פֿאַר וואָס? ווײַל איך, איך האָב געהאַט אַ ווייטיק אין די לונגען און פֿרײַנד האָבן מיר געהייסן גיין אין שפּיטאָל אויף אַן אונטערזוכונג. בלויז דערנאָך, מיטיקצײַט, האָבן מיר אָנגעהויבן פֿאַרשטיין וואָס געשעט, מיר האָבן אים אָנגעקלונגען און ער האָט נישט געענטפֿערט און ער האָט נישט גערעדט גאָרנישט. און איך בין אין שפּיטאָל, מיט אַ לונגען־ווייטיק, איך האָב נישט באַוויזן צו אָטעמען. און איך האָב נישט פֿאַרשטאַנען, פֿאַר וואָס איך באַווײַז נישט צו אָטעמען. 

וואַלאַ, איצט פֿאַרשטיי איך.

4.

מיר ווייסן נישט קיין סך. מיר האָבן נאָך נישט אויסגעפֿאָרשט, נישט גערעדט מיט קיינעם. וואָס מיר ווייסן: אַז עס האָבן זיך אָנגעהויבן די ראַקעטן און דאַן איז אָנגעקומען די ערשטע כוואַליע טעראָריסטן און זיי האָבן דאָרט געשאָסן און געוואָרפֿן גראַנאַטן, איך ווייס נישט וואָס זיי האָבן געוואָרפֿן, און די מענטשן דאָרט זײַנען פֿאַוווּנדיקט געוואָרן אין האַנט, אין פֿוס, אין דעם און יענעם, האָט מען זיי גענומען באַהאַנדלען, ער איז אַ פּאַראַמעדיקער, ער און די שוועסטער וואָס איז געווען צוזאַמען מיט אים האָבן זיי אָנגעהויבן באַהאַנדלען, פֿאַרבינדן זייערע וווּנדן, זיי צו העלפֿן, זיי האָבן דאָרט באַהאַנדלט אַ סך פֿאַרוווּנדיקטע גלײַך בײַם אָנהייב. און ער, ער האָט געהאַט אַ מיניטראַקטאָר, ער איז אַהין און צוריק, און געברענגט פֿאַרוווּנדיקטע צום געצעלט, איז ווידער און ווידער אַוועק צום שטח פֿון דער מסיבה, געפֿירט פֿאַרוווּנדיקטע, אַזוי איז דאָס געווען. און דאַן האָבן אָנגעהויבן זיך באַווײַזן טעראָריסטן, אַרומשיסן דאָרט, אויפֿרײַסן, און אַלע זײַנען אַנטלאָפֿן, אַלע פּאַראַמעדיקערס דאָרט זײַנען אַנטלאָפֿן, און ס׳איז געווען דאָרט מיט אים אַ מיידל, אַ שוועסטער, אַ מיידל, און זי האָט גענומען וויינען און ער האָט זי אַרומגענומען און איר געזאָגט: „איצט האָבן מיר נישט קיין צײַט פֿאַר דעם. שטעל זיך אויף און לאָמיר זײַן שטאַרק! זאָלסט זײַן געבענטשט! שטעל זיך אויף!“ און דאָס זעלביקע האָט ער געזאָגט אַ בעדויִנער יונגן־מאַן וואָס איז דאָרט געווען. ער האָט זיי געהאָלפֿן אַנטלויפֿן פֿון דעם אָרט. און אַלע זײַנען טאַקע, טאַקע אַנטלאָפֿן און דער צווייטער פּאַראַמעדיקער האָט אים געזאָגט: ״אַוואַד, שוין, אַנטלויף! זײַ נישט קיין נאַר, לויף!״ דאַן האָט אַוואַד אים געזאָגט: ״דו אַנטלויף, איך וועל זיך אַן עצה געבן מיט זיי.״ דאָס זײַנען די לעצטע ווערטער וואָס אַוואַד האָט אים געזאָגט: ״איך וועל זיך אַן עצה געבן מיט זיי.״ ער האָט געמיינט, אַז ער וועט רעדן מיט זיי אויף אַראַביש, רעדן, מישטיינס געזאָגט, מיט זיי וועגן דעם קאָראַן אָדער עפּעס אַזוינס. ער האָט געמיינט, ער קען זײַן דער מלאך פֿון דער דאָזיקער מלחמה. ער האָט נישט געוווּסט אַז זיי, סע אַרט זיי נישט, נישט דאָס און נישט גאָרנישט. איז ער דאָרט געבליבן. ער איז געבליבן דאָרט, וווּ די פֿאַרוווּנדיקטע. ער האָט זיי נישט פֿאַרלאָזן. כאָטש ער איז געווען דער ייִנגסטער אין זייער מאַנשאַפֿט, איז ער דער וואָס איז געבליבן אויפֿפּאַסן איינער אַליין אויף זיי. און פֿון דאָרט האָט ער געשריבן יוסין, דעם באַלעבאָס פֿון דעם אַמבולאַנס, ער האָט אים געשריבן: ״מיר זײַנען אין אַ באַלאַגאַן דאָ, מיר געפֿינען זיך אין אַ מלחמה, מיר דאַרפֿן הילף, וווּ איז די מדינה, אַ סך מענטשן קומען אַהער, אין אויטאָס, צו פֿוס.״ 10 אַ זייגער אין דער פֿרי האָט ער אים געשריבן. און דאַן זײַנען אויך אַהין צו אים געקומען נאָך פֿאַרוווּנדיקטע און ער האָט אויך זיי באַהאַנדלט, איז געווען דאָרט אַליין און האָט זיי באַהאַנדלט און אַ טייל פֿון זיי, טייל פֿאַרוווּנדיקטע זײַנען שפּעטער געראַטעוועט געוואָרן. דאָס איז פֿאַר וואָס דער פּרעזידענט וואָס איז דאָ געווען, האָט מיר געזאָגט אַז אַוואַד איז אַ קריגסהעלד. ער איז דערהרגעט געוואָרן דאָרט, אין דעם געצעלט, זיי האָבן אים אַרײַנגעשאָסן צוויי קוילן אין האַרץ, צוויי קוילן, פּונקט אין דער לינקער זײַט. און ווען מיר האָבן געפֿונען זײַן טויטן גוף, האָט מען אים געפֿונען מיט באַנדאַזשן אין די הענט. ער האָט נאָך געהאַלטן אין אַרומלויפֿן מיט באַנדאַזשן. דאָס איז וואָס איז אים וויכטיק געווען צו טאָן, פֿאַרמאַכן די וווּנדן פֿון די פֿאַרוווּנדיקטע. נאָר זײַנע וווּנדן איז נישט געווען קיינער ווער סע זאָל זיי פֿאַרמאַכן. און ווען איך בין געקומען אים זען, ווען מען האָט מיר געברענגט דעם טויטן גוף, ווען איך האָב אים געזען, איז ער געווען אין דעם אָרון מיט אַ שמייכל! און די מענטשן האָבן אים אונטערגעזוכט און מיר געזאָגט, ער איז אין גאַנצן ריין, ווי נײַ, עס פֿעלט אים נישט גאָרנישט, אַחוץ צוויי לעכער אויף דער לינקער זײַט, דאָרט וווּ דאָס האַרץ. און זײַן פּנים איז געווען שיין, שיין. ער איז געווען אַ מלאך אין אָרון. אַ מלאך. אַ חתן! סאַראַ פּנים ער האָט געהאַט. ווער עס האָט אים געזען, וואַלאַ, אַוואַד איז אַ גרעסערער קראַסאַוועץ ווי ער איז געווען בײַם לעבן.

5. ווער איז אַלץ נישט געווען אויף זײַן לוויה! עס זײַנען געווען מוסולמענער, דרוזן, קריסטן, ייִדן, טשערקעסן, ווער איז אַלץ נישט געווען אויף אַוואַדס לוויה. בײַ אונדז — פֿרויען טאָרן נישט אַרויס אויף קיין לוויות, אָבער אַלע פֿרויען זײַנען געשטאַנען אַזוי אויף די גאַסן! אַלע זײַנען געשטאַנען אויף די גאַסן און געקוקט אויפֿן אָרון. ווער איז אַלץ נישט געווען אויף דער לוויה, ווער האָט אַלץ נישט תּפֿילה געטאָן. איך האָב אַ חבֿר אַ רבֿ וואָס האָט תּפֿילה געטאָן פֿאַר אַוואַדן, איך האָב אַ חבֿר אַ בישאָף פֿון נצרת [נאַצערעס] וואָס האָט תּפֿילה געטאָן פֿאַר אַוואַדן. און דערנאָך זײַנען געקומען מענטשן אונדז צו טרייסטן, מענטשן וואָס איך קען זיי נישט! אַראַבער, ייִדן, געקומען פֿון מודיעין [מאָדיִיִן — אַ שטאָט], געקומען פֿון צפֿון, מיר געזאָגט „איך האָב געהערט וועגן דײַן זון“, מיך אַרומגענומען און איך האָב זיי אויפֿגענומען, איך נעם אויף יעדן גאַסט, יעדן מענטשן.

אַוואַד איז געווען דאָס קינד פֿון גאַנצן דאָרף. נישט מײַן זון. די מענטשן אין דאָרף האָבן מיר נישט געזאָגט ״מיר פֿילן מיט מיט דיר״, ניין! זיי האָבן געזאָגט: ״אַוואַד איז אונדזער זון! דאָס איז דער זון וואָס איז אַרויס פֿון אונדזער היים!״ אַזוי האָבן אַלע מיר געזאָגט. און איך שווער, איך האָב צוגעקראָגן כּוח פֿון די דאָזיקע מענטשן. איך בין אַ וויינער, איך בין אַ שפּירעוודיקער מענטש, אָבער איך בין געשטאַנען און אויפֿגענומען די מענטשן. טויזנטער, טויזנטער מענטשן זײַנען געווען. און זיי האָבן מיר געגעבן דעם כּוח. זיי האָבן מיך געבענטשט מיט כּוח.

איך, שוין — איך האָב שוין געקראָגן מײַן פּאָרציע אומגליק. אָבער איך טו תּפֿילה, איך טו תּפֿילה אַז איצט נאָך דעם וואָס עס איז אונדז געשען, זאָלן מיר קענען לעבן רויִק, לעבן בשלום, מיר מוזן בײַטן אונדזער לעבן, מיר מוזן צוזאַמען אָננעמען איינער דעם צווייטן, גוט לעבן צוזאַמען, מיר קענען זײַן אַ מדינה אַ מחיה, אַ וועלט אַ מחיה, איך ווייס נישט, פֿאַר וואָס מיר זײַנען אַזוי. פֿאַר וואָס איז דאָס לעבן אַזוי. פֿאַר וואָס דאַרף מען לעבן אַזוי, איך ווייס נישט. 

פֿאַר וואָס זאָל נישט זײַן רויִק, פֿאַר וואָס זאָל נישט זײַן שלום? פֿאַר וואָס קענען נישט אַלע לעבן צוזאַמען. איך, ווי לאַנג דאַרף איך לעבן. זיבעציק, אַכציק, נײַנציק, לסוף גיי איך אַוועק פֿון דער אָ ערד. די אָ ערד איז נישט מײַנע און נישט קיינעמס נישט. טאָ לאָמיר לעבן רויִק, לאָמיר לעבן אַזוי, איינער זאָל ליב האָבן דעם צווייטן, איינער זאָל האָבן דרך־ארץ פֿאַר דעם צווייטן. ווי איז געשען, אַז מיר דאָ, זײַנען געוואָרן חיות. ווי האָט גאָט אונדז געשאַפֿן, ווי לאָזט גאָט אונדז לעבן. אַפֿילו בײַ חיות איז דאָס האַרץ בעסער ווי אונדז.

און באמת, איך בין גרייט דאָס אָנצונעמען, מוותּר צו זײַן אויף אַוואַדן און זאָגן, יאַללאַ, דאָס איז בײַ מיר געווען דער לעצטער אומגליק, אָבער פֿון איצט אָן וועט ווערן בעסער, רויִקער, ליכטיקער. אינשאַללאַ. אינשאַללאַ! זאָלן מיר גיין אויף דעם דאָזיקן וועג, אויף דעם ווײַסן וועג. לאָמיר מאַכן פֿון ס׳נײַ ליכט!

איבערגעזעצט פֿון העברעיִש: מרים טרין