ווי ייִדישע לשונות האָבן געהאָלפֿן איבערגעבן וויסן צו די ייִדישע מאַסןHow Judeo-languages helped transmit knowledge to the Jewish masses
נאָך דעם ווי מע האָט איבערגעזעצט די לשון־קודשדיקע משלים פֿון בן־סירא אויף ייִדיש איז דער ספֿר געוואָרן שטאַרק פּאָפּולער.
דער ספֿר „חכמת בן־סירא“ האָט זיך גיך פֿאַרשפּרייט נאָך דעם ווי מע האָט אים איבערגעזעצט אויף ייִדיש Photo by Wikipedia
זינט אוראַלטע צײַטן האָבן זיך ייִדן באַנוצט מיט פֿרעמדע שפּראַכן כּדי צו באַקענען פֿאַרשײדענע ייִדישע ייִשובֿים מיט קאַנאָנישע טעקסטן פֿון תּנ״ך, גמרא און תּפֿילות. דער דאָזיקער טעמע זײַנען געװידמעט קאַפּיטלען אינעם נײַעם זאַמלבאַנד „בריקן פֿון קענטעניש: ייִדישע שפּראַכן אינעם קולטורעלן קאָנטעקסט“, רעדאַקטירט דורך די פּראָפֿעסאָרן זשאַן באַומגאַרטען (סאָרבאָן־אוניװערסיטעט, פּאַריז), רות פֿאָן בערנוט (אוניװערסיטעט פֿון צפֿון־קאַראָלײַנע) און משה לבֿיא (אוניװערסיטעט פֿון חיפֿה).
הײַנט זײַנען ייִדיש און לאַדינאָ די צװײ סאַמע פֿאַרשפּרײטע און באַקאַנטע ייִדישע שפּראַכן, אָבער די סאַמע אַלטע פֿרעמדע שפּראַך, װאָס ייִדן האָבן „פֿאַרייִדישט“, איז געװען אַראַמיש, דער תּרגום־ און גמרא־לשון. אין מיטל־עלטער האָט דער ייִדישער דיאַלעקט פֿון אַראַביש אויך געשפּילט אַ װיכטיקע ראָלע אין אָפּהיטן און פֿאַרשפּרײטן ייִדישע קענטענישן אױף די ברײטע שטחים צװישן בבֿל און שפּאַניען.
חוץ דעם האָבן ייִדן אין פֿאַרשײדענע לענדער און תּקופֿות גענוצט אײגענע נוסחאָות פֿון איטאַליעניש, גריכיש, אַלט־פֿראַנצױזיש, פֿאַרסי, טאָטעריש, טשעכיש וכּדומה. דער בולטסטער חילוק צװישן דעם ייִדישן און ניט־ייִדישן נוסח פֿון אַ שפּראַך זײַנען ניט די װערטער, נאָר דער אַלף־בית: ייִדן האָבן פֿאַרשריבן זײערע טעקסטן מיט ייִדישע אותיות.
פֿינעף פֿון די פֿערצן קאַפּיטלען אינעם זאַמלבוך באַהאַנדלען אַלט־ייִדיש. איבערטײַטשונגען פֿון לשון־קודשדיקע מקורים זײַנען געװען דער יסוד פֿון דער אַלט־ייִדישער ליטעראַטור. מען האָט איבערגעטײַטשט ניט נאָר דעם תּנ״ך, נאָר אױך די אַפּאָקריפֿן („ספֿרים חיצונים“ אױף העברעיִש), דאָס הײסט ספֿרים פֿון דער תּקופֿה פֿונעם תּנ״ך, װעלכע זײַנען ניט אַרײַן אינעם ייִדישן קאַנאָן אָבער האָבן זיך אָפּגעהיט אין דער קריסטלעכער טראַדיציע.
אַ ספּעציעלן אָרט צװישן די דאָזיקע ביכער פֿאַרנעמט דער ספֿר „חכמת בן־סירא“, שרײַבט פֿאָן בערנוט. ביז הײַנט האָבן זיך אָפּגעהיט פֿיר פֿאַרשײדענע ייִדישע נוסחאָות פֿונעם דאָזיקן ספֿר — אַ סימן, אַז דאָס איז געװען אַ פּאָפּולערע לעקטור. דער מקור פֿאַר די ייִדישע איבערטײַטשונגען איז געװען מאַרטין לוטערס דײַטשישע איבערזעצונג פֿון דער ביבל, װאָס האָט כּולל געװען די אַפּאָקריפֿן, איבערגעזעצט פֿון לאַטײַניש און גריכיש.
די ערשטע ייִדישע אױסגאַבע פֿון בן סיראס משלים איז אַרױס אין קראָקע אַרום 1539, איבערגעטײַטשט דורך דעם משומד יאָהאַנעס העליטש. פֿאַר זײַן שמד האָט ער געהײסן אליקום. בשותּפֿות מיט זײַנע צװײ ברידער האָט ער פֿאַרמאָגט די ערשטע ייִדישע דרוקערײַ אין קוזמאַרק, דער ייִדישער פֿאָרשטאָט פֿון קראָקע.
אָבער דער געשעפֿט איז ניט געגאַנגען גוט, און כּדי פּטור צו װערן פֿון די שװערע חובֿות, האָבן זיך די דרײַ ברידער געשמדט. פֿאַר דעם האָט דער פּױלישער קעניג סיגיזמונד דער ערשטער בטל געמאַכט זײערע חובֿות און געגעבן זײ אַ חזקה אױף דרוקן און פֿאַרקױפֿן אַלע ייִדישע ספֿרים אין פּױלן.
װען ייִדן האָבן זיך אָפּגעזאָגט צו קױפֿן ספֿרים בײַ די ברידער־משומדים, האָט דער קעניג געצװוּנגען ייִדישע קהילות אָפּצוקױפֿן דעם גאַנצן זאַפּאַס פֿון כּמעט 4,000 ביכער. דערנאָך האָט די העליטש־דרוקערײַ אױפֿגעהערט צו דרוקן ייִדישע ביכער בכלל און זיך גענומען פֿאַר קריסטלעכע. צװישן די פֿאַרקױפֿטע ייִדישע ביכער איז מסתּמא אױך געװען דער ספֿר פֿון בן סירא, האַלט פֿאָן בערנוט. מיר װײסן אָבער ניט, צי ייִדן האָבן טאַקע געלײענט די דאָזיקע „טרײפֿענע“ אױסגאַבע.
דער צװײטער ייִדישער נוסח פֿון „בן סירא“ שטאַמט פֿון אַרום דעם יאָר 1600 און האָט זיך אָפּגעהיט בלױז אינעם כּתבֿ־יד. אָבער די צװײ אַנדערע אױסגאַבעס, װאָס זײַנען אַרױס מיט העכער װי 100 יאָר שפּעטער, זײַנען טאַקע געװען פּאָפּולער בײַם אַשכּנזישן עולם. אינעם יאָר 1712 האָט דער אַמסטערדאַמער דרוקער יוסף מאַרסען אַרױסגעגעבן „ספֿר יהושע בן סיראַק“ איבערגעזעצט אױף ייִדיש און העברעיִש.
אין דער הקדמה האָט ער באַשריבן דאָס בוך װי „אײן מעכטיק געטליך ספֿר פֿאַר אַלע מענטשן“, װאָס איז „שײן צו לעזען ניט אַלײן פֿאַר װײַבער“, נאָר אױך פֿאַר „באַלעבאַטים“.די צװײטע אױפֿלאַגע איז אַרױס אין יאָר 1747, אַ סימן, אַז דאָס בוך איז געװען פּאָפּולער.
נאָך אײן אױסגאַבע פֿון „בן סירא“ איז אַרױס אין אָפֿנבאַך, דײַטשלאַנד אין 1721. דער איבערזעצער, אַהרן בן שמואל פֿון הערגערסהאַוזען, איז געװען אַ ייִדישער סוחר מיט ליטעראַרישע אינטערעסן. אַזױ, פֿאַרסך־הכּלט פֿאָן בערנוט, איז די געשיכטע פֿון ייִדישע פֿאַרטײַטשונגען פֿונעם ספֿר בן־סירא אַן אינטערעסאַנטער בײַשפּיל פֿון דעם, װי ייִדן האָבן צוריקגעװוּנען זײער קולטור-ירושה פֿונעם קריסטלעכן רשות.
אַ װיכטיקער מקור פֿאַר ייִדישע איבערטײַטשונגען איז געװען די קבלה. ביזן 17טן יאָרהונדערט איז זי פֿאַרבליבן אַ געהײמע תּורה, װאָס מען האָט געלערנט בלױז צװישן געצײלטע יחידי־סגולה. אָבער מיט דער אַנטװיקלונג פֿון ייִדישן ביכערדרוק איז קבלה געװאָרן פּאָפּולער בײַ מאַסן־לײענער, שרײַבט זשאַן באַומגאַרטען.
אָפֿט מאָל האָט מען אַרײַנגענומען פֿראַגמענטן פֿון קבליסטישע חבורים, אַזעלכע װי ספֿר הזוהר, אין ייִדישע ביכער װעגן מנהגים, אין מעשׂה־ביכער און תּחינות פֿאַר פֿרױען. מען האָט פֿאַרטײַטשט קאָמפּליצירטע מיסטישע השׂגות אױף אַ פּראָסטן לשון, װאָס איז געװען פֿאַרשטענדלעך פֿאַר פֿרױען און נישט־געלערנטע מענער. דערבײַ האָט מען כּסדר ניט דערמאָנט קײן מקור. אַנשטאָט דעם האָט מען פּשוט געזאָגט „המקובלים שרײַבן“. אַזױ זײַנען די מיסטישע באַגריפֿן און אימאַזשן אַרײַן אינעם טאָגטעגלעכן שטײגער פֿון אַשכּנזים.
די נײַע טעכנאָלאָגיע פֿון ביכערדרוק האָט דערמעגלעכט צוצוגעבן ייִדישע טײַטשן אין סידורים און מחזורים. זײ האָבן געהאָלפֿן בעסער צו פֿאַרשטײן די האַרבע עבֿרי פֿון תּפֿילות, אָבער עס זײַנען ניטאָ קײן ראַיות, אַז מען האָט טאַקע געדאַװנט אָדער געלײענט תּורה אױף טײַטש, שרײַבט פּראָפֿעסאָר אורן כּהן רומן (אוניװערסיטעט פֿון חיפֿה).
אין דעם זין זײַנען אַשכּנזים אַנדערש פֿון אַנדערע עדות. די תּימנער האָבן אַ מאָל געלײענט די פּרשה קודם אױף לשון־קודש און דערנאָך אין דער אַראַבישער איבערזעצונג פֿון ר׳ סעדיה גאון. אין אײניקע ספֿרדישע שילן חזרט מען איבער אײניקע פּיוטים אױף יום־כּפּור טאַקע אױף לאַדינאָ.
גאָר אַן אַנדערער זשאַנער זײַנען באַריכטן פֿון ייִדישע נסיעה־שרײַבער, װאָס האָבן דערצײלט װעגן װײַטע מקומות. אײנע פֿון די פּאָפּולערסטע מוסטערן איז „גלילות ארץ ישׂראל“ (געגנטן פֿון ארץ־ישׂראל) פֿון גרשון בן אליעזר סעגאַל פֿון פּראָג, װאָס באַשרײַבט מיטל־מזרחדיקע לענדער. דאָס דאָזיקע בוך האָט געהאַט צען אױפֿלאַגעס צװישן דעם 17טן און דעם 20סטן יאָרהונדערט. אין דער אמתן אָבער איז דאָס ניט קײן אָריגינעלע רײַזע־באַשרײַבונג, נאָר אַ זאַמלונג פֿריִערדיקע העברעיִשע מקורים.
אָבער דאָס הײסט ניט, אַז „גלילות ארץ ישׂראל“ האָט ניט קײן װערט, שרײַבט אסנת שרון־פּינטו (העברעיִשער אוניװערסיטעט אין ירושלים). אױפֿן סמך פֿון אַ פּרטימדיקן אַנאַליז פֿון די מקורים קומט זי צום אױספֿיר, אַז דער מחבר האָט אױסגעקליבן די סאַמע טשיקאַװע מעשׂיות און געגעבן דעם ייִדישן מאַסן־לײענער אַ פֿאַרכאַפּנדיקע לעקטור װעגן כּלערלײ עקזאָטישע װײַטע מקומות. צװישן זײ — רעאַלע בילדער פֿון ארץ־ישׂראל און פֿאַנטאַסטישע מעשׂיות װעגן דעם טײַך סמבטיון און דעם מלכות פֿון צען שבֿטים. דאָס איז אַ מין בוך װאָס װאָלט אױפֿגערעגט דעם כּוח־הדמיון בײַ בנימין, דעם העלד פֿון מענדעלע מוכר־ספֿרימס ראָמאַן „מסעות בנימין השלישי“.
די קאַפּיטלען אינעם זאַמלבאַנד „בריקן פֿון קענטעניש“ ברענגען צונױף טעקסטן פֿון פֿאַרשײדענע לענדער, תּקופֿות און זשאַנערס, װאָס זײ אַלע האָבן געדינט אײן צװעק: צו פֿאַרגרינגערן דעם אױסטױש צװישן פֿאַרשײדענע צװײַגן פֿון דער ייִדישער קולטור דורך איבערזעצן אָדער איבערטײַטשן זײ פֿון אײן לשון אױף אַן אַנדערן.
אַ שאָד נאָר, װאָס די מחברים האָבן זיך באַגרענעצט כראָנאָליגיש און ניט גענומען אין באַטראַכט די מאָדערנע תּקופֿה. אַלטע טעקסטן האָבן װײַטער געלעבט, שעפֿעריש איבערגעאַרבעט, אין די װערק פֿון ייִדישע און העברעיִשע מחברים פֿונעם 19טן און 20טן יאָרהונדערט, אַזעלכע װי מענדעלע מוכר־ספֿרים, איציק מאַנגער, יצחק באַשעװיס און אַנדערע.
