אַ בריוועלע דער מאַמען (אַ דערציילונג) A letter to my mother (story)

Photo by pexels.com

[די דערציילונג איז אַ קאַפּיטל פֿון אלי שאַרפֿשטיינס בוך „דער זעלנער שלאָפֿט און דאָס דינסט גייט ווײַטער — בילדער פון דער רויטער אַרמיי“, וואָס דאַרף פּובליקירט ווערן אין 2026]

— איר זײַט אַ ייִד, צי ניט? זאָגט מיר, זאָגט מיר, איר זײַט אַ ייִד!?

דאָקטער קאָגאַן איז געשטאַנען ווי אַ סטאַטוע און נישט געפֿונען קיין ווערטער. אין איין אויג האָט זיך בײַ אים אַנטוויקלט אַ נערוועזער צוק, און די ליפּן האָבן זיך בײַ אים געטרייסלט ווי א צאַפּלטיקע פֿיש, וואָס מ׳האָט איר אַרויסגעצויגן פֿון איר סבֿיבֿה, פון וואַסער. דאָקטאָר קאָגאַן האָט אויסגעזען, ווי מ׳האָט אים אַרויסגענומען פֿון זײַן סבֿיבֿה – דער הויפּטדאָקטער פֿון אַ מיליטער שפּיטאָל. מיטן גראָבן פֿינגער האָט ער פּרובירט צודריקן די אונטערשטע ליפּ צו דער אויבערשטער, נאָר אָן הצלחה.

די פֿרוי, וואָס האָט אים באַפֿאַלן מיט דער אומגעוויינלעכער פֿראַגע, איז געשטאַנען אַנטקעגן און געקוקט אויף אים מיט בייזע אויגן. זי האָט אַ פּנים געוואַרט אויף אַן ענטפֿער. דאָס האָט אים געגעבן אַ פּאָר מינוט צונויפֿקלײַבן זײַנע געדאַנקען. וואָס פֿאַר אַן ענטפֿער קען ער איר געבן? ער האָט ברייט אויפֿגעעפֿנט זײַנע שוואַרצע מידע אויגן, אַרומגערינגלטע מיט שווערע טונקעלע זעקעלעך, באַווײַזנדיק ווי דערשטוינט איז ער פֿון דער אומבאַקאַנטער פֿרוי און איר חוצפּה. זײַן פּנים האָט געקראָגן אַן אָפֿיציעלע מינע פֿון אַ רוסישן אָפֿיצער, און ער האָט ווי אַרויסגעשאָסן אַ צוגעגרייטן ענטפֿער:

— יאָ, חבֿרטע. איך בין אַ ייִד. נו, איז וואָס? וואָס ווילט איר מיט דעם זאָגן? מײַן פֿאַמיליע נאָמען איז קאָגאַן, דאָקטער פּאָדפּאָלקאָווניק קאָגאַן.  און איר, חבֿרטע פֿרוי, פֿאַרגעסט נישט אַז מיר ביידע זענען סאָוועטישע בירגערס, — קאָגאַן  האָט אויפֿגעהויבן זײַן ווײַזפֿינגער, — אין קיינע פֿאַלן טאָר מען דאָס נישט פֿאַרגעסן! קיין מאָל! — ער האָט אַ פּאַטש געטאָן מיט דער ברייטער דלוניע אויף זײַן ברוסט, באַפּוצטע מיט אַ ריי פֿון מעדאַלן און אַנדערע מיליטער צײכנס, – און איך, ווי איר זעט מיר, איך בין אַ מיטגליד פֿון דער קאָמוניסטישער פּאַרטיי. איך בין אַ פּאַרטיינער! פֿאַרשטייט איר, וואָס איך מיין?

— יאָ, יאָ…— האָט זי מיט אַ זויערער מינע געשאָקלט מיטן קאָפּ, פּונקט ווי זי וואָלט געהאַלטן בײַם ברעכן, — כ׳פֿאַרשטיי, וואָס איר מיינט. נאָר פֿאַר מיר זײַט איר קודם־כּל אַ ייִד. און אויב אַזוי, טאָ פֿירט זיך ווי אַ ייִד!

***

נו, וואָס זאָגט איר וועגן אַזאַ מאָדנעם שמועס צווישן צוויי ייִדן — מײַן מאַמען און דעם הויפּט דאָקטער פֿון דעם מיליטער שפּיטאָל, וווּ איך בין געלעגן? צו פֿאַרשטיין, ווי אַזוי האָבן זיי זיך געטראָפֿן, וועגן וואָס איז געגאַנגען די רייד, און וואָס איז פֿון דעם אַרויס, לאָמיר זיך אומקערן צום סאַמע אָנפֿאַנג, ווען מ׳האָט מיך האָספּיטאַליזירט מיט אַ לונגען־אָנצינדונג. געדענקט איר עפּעס אַזוינס? סײַדן איר האָט נישט געלייענט די מעשׂה מיט די „צוויי כּלות“. אין שפּיטאָל האָט מען מיך געבראַכט מיט יענעם לונגען־אַנצינדונג, קוים לעבעדיק! מ׳האָט מיר אוועקגעלייגט אין אַ פּאַלאַטע פֿאַר צוויי קראַנקע, און מ׳האָט מיך געהיילט מיט זעקס אוקאָלן אַ טאָג. זעקס אוקאָלן! דאַכט זיך מיט „פּעניצילין“, איך בין נישט זיכער. זיצן האָב איך שוין נישט געקענט — דער גאַנצער הינטן מײַנער איז שוין געווען צעשטאָכן.

נאָך איידער ווי איינע פֿון די צוויי „כּלות“ — טאָמקע — האָט מיך באַזוכט, האָב איך געהאַט דאָ אַ מער וויכטיקן גאַסט — מײַן מאַמען. זי האָט געקראָגן מײַן בריוו, און מיטן ערשטן אויטאָבוס געאַײַלט זיך צו מיר, זען וואָס טוט זיך מיט מיר, מיט איר קראַנקן סאָלדאַטיק. ווײַזט זיך אַרויס, אַז די בריוו דערגייען זייער שנעל, אַפֿילו אויב מ׳שרײַבט זיי אויף מאַמע־לשון, אויף ייִדיש. יאָ, איר האָט טאַקע גוט פֿאַרשטאַנען: דינענדיק אין דער סאָוועטישער אַרמיי האָב איך געשריבן מײַנע בריוו אויף ייִדיש. נישט אַלע, פֿאַרשטייט זיך, נאָר אַ גרויסע טייל פֿון זיי. ס׳ווענדט זיך צו וועמען דאָס בריוו איז אַדרעסירט געווען.

צו מײַן באָבען למשל, וואָס האָט געוווינט אין מאָסקווע, האָב איך געשריבן אוודאי אויף רוסיש. צו מײַנע עלטערן מערסטנס אויף ייִדיש. וועגן דער צענזור האָב איך אַפֿילו נישט געטראַכט, פּשוט נישט געוווּסט אַז זי עקזיסטירט. מיט חדשים שפּעטער, ווען איך האָב שוין געדינט אין גוואַרדייסק, האָב איך געהערט פֿון אַנדערע זעלנער, אַז די סאָוועטישע אַרמיי פֿאַרמאָגט אַ ספּעציעלע אָפּטיילונג — „מיליטער צענזור“. וואָס טוען די מענטשן, וואָס זיי דינען דאָרט? זיי לייענען פֿרעמדע בריוו, אונדזער בריוו, וואָס מיר שרײַבן. זיי מוזן זיי דורכקוקן איידער מ׳שיקט זיי אַוועק צו אונדזערע משפּחות. צו וואָס? וויסן מיט וועלכער אינפֿאָרמאַציע טיילן מיר זיך מיט אונדזער טאַטע-מאַמעס.

איר מיינט דאָך, אַז איך לאַך? איז טאַקע ניין. אַז אָך־און־וויי צו דעם געלעכטער! די צענזור לעבט און אַרבעט. אָבער אַ רחמנות אויף די צענזאָרן, וואָס זיי דאַרפֿן אויסטײַטשן אונדזערע קאַראַקולעס, אונדזער האַנטשריפֿטן. און ווען עס רעדט זיך וועגן אַן אַנדער לשון, נישט רוסיש, איז דאָך דאָס אַ דאָפּלטע אַרבעט. און אויב איך שרײַב אויף ייִדיש? ווער פֿון זיי קען ייִדיש? נאָר עס אַרט מיר? פֿון מײַנעטוועגן קענען זיי בלינד ווערן, ווען זיי וועלן לייענען מײַן ייִדישע פֿאַרדרייטע האַנטשריפֿט.

הקיצור, מײַן מאַמע איז געקומען, מיך אָנגעשטאָפּט מיט היימישע געקעכצן, געבעקס און פֿרוכטן. און זי האָט אויך געבראַכט בריוו פֿאַר מיר: פֿון מײַן טאַטן און פֿון דעם אָנקל חנן. כאָנקע, ווי איך האָב אים גערופֿן, האָט געוווינט אין ישׂראל און נישט געקענט קיין רוסיש, האָט ער געשריבן אויף ייִדיש אוודאי. בדרך־כּלל, זענען זײַנע בריוו אָנגעקומען צו אונדז אַהיים, און די עלטערן האָבן זיי שוין איבערגעשיקט צו מיר.

צווישן די בריוו, וואָס די מאַמע האָט מיר געוויזן, איז געווען אויך אַ בריוועלע פֿון מײַן קוזינע בתּיה, כאָנקעס  איין־און־איינציקע טעכטערל. זי איז עלטער פֿון מיר אויף זיבן יאָר. ווען זי איז נאָך געווען אַ מיידל פֿון אַ יאָר פֿערצן, האָט זי זיך אויסגעלערננט ייִדיש, זאָל זי קענען זיך איבערשרײַבן מיט די קרובֿים אין ראַטנפֿאַרבאַנד, מיט אונדז, הייסט עס. איך און זי האָבן אויך געשיקט פֿאָטאָגראַפֿיעס איינער דעם אַנדערן. ווען זי האָט זיך דערוווּסט, אז איך קלײַב פּאָסט־מאַרקעס, האָט זי כּמעט יעדעס מאָל אַרײַנגעלייגט אין דעם קאָנווערט עטלעכע מאַרקעס פֿון ארץ־ישׂראל.

איך האָב נישט געוווּסט, אַז מײַנע בריוו עפֿנט מען דאָ אויך, אין שפּיטאָל, מיין איך. וואָס איז דאָס פֿאַר אַ אָנשיקעניש? וואָס איז זייער עסק? דאָ היילט מען דאָך מענטשן, נישט זייערע מחשבֿות? ווען מײַן מאַמע וואָלט נישט געקומען מיט אַ ביקור־חולים, און ווען דער מיליטער־דאָקטער קאָגאַן וואָלט איר נישט אַרויסגערופֿן האַלטן מיט אים אַ „וויכטיקן שמועס“, ווי ער האָט זיך אויסגעדריקט, וואָלט איך קיין מאָל נישט געוווּסט וועגן די לאַנגע און פאַרדרייטע וועגן, וואָס מאַכן דורך מײַנע בריוועלעך, ביז זיי דערגייען צו מײַנע קרובֿים. אָבער, ווי איר זעט שוין, איז מײַן מאַמע יאָ געקומען צו מיר, און קאָגאַן האָט איר טאַקע אײַנגעלאַדן צו זיך אין קאַבינעט ארײַן.

אין דעם מיליטער־שפּיטאָל איז דאָקטער קאָגאַן געווען זייער א בכּבֿודיקער רופֿא, דער גרעסטער מומחה פֿון די אינערלעכע קראַנקײטן. און נישט נאָר דאָ. אין גאַנץ לעטלאַנד האָט מען געהאַלטן פֿון אים און גערעדט וועגן זײַנע מעדיצינישע הצלחות. מײַן מאַמע זינע האָט עס אוודאי נישט געוווּסט, און איך בין נישט זיכער, אַז דאָס האָט געהאַט בײַ איר אַ ווערדע. בײַ איר איז דער עיקר געווען זײַן אַ מענטש, און דער נאָך שוין די דיפּלאָמען אויפֿן וואַנט. און בפֿרט, וועס עס רעדט זיך וועגן אַ ייִד. קאָגאַן האָט געמאַכט אַ טעות, אַרויסרופֿנדיק מײַן מאַמען אויף אַ שמועס. זינע איז געווען אַ צו האַרטער ניסל פאַר זײַנע געלע פֿון ניקאָטין ציין. ער איז טאַקע געווען אַ גרויסער נאַטשאַלניק, אַ פּאָדפּאָלקאָווניק, אָבער ער האָט קיין אַנונג נישט געהאַט מיט וועמען האָט ער צו טאָן, מיט וועמען האָט ער זיך דאָ פֿאַרפּלאָנטערט.

די מאַמע האָט אָנגעקלאַפּט אין טיר, און פֿון יענער זײַט האָט זיך דערהערט אַ הוסט און אַ וואָרט: „וווידיטע!“ — גייט אַרײַן, הייסט עס. זינע האָט געעפֿנט די שווערע טיר, אַרײַן אינעווייניק און זיך אַרומגעקוקט. וואָס האָט גלײַך צוגעצויגן אירע אויגן, אין צימער איז נישט געווען קיין איין פֿענצטער. אַ גרויסע שווערע טיר, וואָס זי האָט אָקערשט פֿאַרמאַכט נאָך זיך, איז געווען באַצויגן מיט וואַטע־וואָל און באַדעקט פֿון אויבן מיט שוואַרצן לעדער, צוגעניטעוועט צו דער טיר מיט גרויסע טאַמבעקנע טשוועקעס. „דורך אַזאַ איזאָליאַציע קאָן מען נישט הערן וואָס עס טוט זיך פֿון דער צווייטער זײַט טיר,“ — האָט זי אַ טראַכט געטאָן. דער גאַסטגעבער האָט אויף איר געוואָרפֿן אַ שנעלן קוק, און אָפּגעשטעלט אירע געדאַנקען מיט אַן אויסגעשטרעקטער האַנט. ער האָט איר באַוויזן אויף אַ פּראָסטן הילצערנעם שטול:

— זיצט…  ע… יאָ, זעצט זיך אַוועק…

וואָס איז דאָס פֿאַר אַ לשון? זינען איז גלײַך נישט געפֿעלן געוואָרן זײַן טאָן. „זעצט זיך אַוועק„. אַ שפּראַך האָט ער! נישט קיין „ביטע“, נישט קיין „גוט מאָרגן“, נישט קיין „אַנשולדיקט“. זיצט און שוין. וואָס האָט ער מורא, אַז זי וועט בלײַבן שטיין? נו, מילא, זאָל מײַנס איבערגיין. זינע האָט זיך אַוועקגעזעצט אַנטקעגן אים, אָבער נאָר אויפֿן סאַמע ברעג פֿון שטול. ווי איינער זאָגט — איך וועל זיך דאָ נישט פֿאַרהאַלטן, איך בין דאָ נאָר אויף אַ ווײַלינקע.

קאָגאַן, וואָס זײַן פֿאַמיליע נאָמען איז ווײַזט אויס געווען אַמאָל „כּהן“, נאָר עס האָט זיך געביטן לויטן רוסישן קלאַנג, איז געזעסן אויף אַ הויכע און א ווייכע קרעסלע, באַצויגענע מיט אַ לעדערנעם געוואַנטל, דעם זעלבן ווי די טיר פֿונעם קאַבינעט. געזעסן און געשוויגן. אין זײַן רעכטער האַנט האָט ער געהאַלטן אַ גוט פֿאַרשאַרפֿטן בלײַער. דעם בלײַער האָט ער געדרייט אַהין און אַהער, ווי ער וואָלט געווען אַ זשאָנגלער אין אַ פּראָווענציאַלן צירק. אין דער לינקער האַנט האָט ער צוגעדריקט צווישן די קורצע, גראָבע און געלע פֿון רויכערן פֿינגער, אַ טײַערן פּאַפּיראָס „קאַזבעק“. דער פּאַפּיראָס האָט נאָך געוואַרט מ׳זאָל אים אָנצינדן.

זינע האָט גלײַך באַמערקט, אַז קיין פֿינגער פֿון אַ כירורג האָט ער נישט. נו מילא, ער איז דאַך נישט קיין כירורג. ער איז אַ פּנים אַ טעראַפּעווט, אַן אינערלעכער מעדיקער. אָנגעטאָן איז ער געווען אין אַ מיליטער מונדיר, ווי עס פּאַסט אַן אָפֿיצער. זינען האָט שוין געעקלט פֿון זײַן אָנטועכץ. זאָל א דאָקטער נישט טראָגן אפֿילו אַ שטיקל ווײַסן כאַלאַטיקל? וואָס פאַר אַ דאָקטער איז ער? ער זעט אויס מער אַ סאַלדאַפֿאָן, איידער אַ דאָקטער. זינע האָט אים שוין „אַרײַנגעשריבן“ אין איר „שוואַרצן טאַשן־בוך“.

— חבֿרטע… ע… אַנטשולדיקט,  איך ווייס נישט, ווי מ׳רופֿט אײַך? ווי איז אײַער… ע.. נאָמען?

— איך הייס זינאַידאַ אילקאָוונאַ, — האָט די מאַמע געענטפֿערט זייער בנימוסדיק, – און מײַן פֿאַמיליע נאָמען איז  שאַרפֿשטיין. מײַן זון ליגט דאָ בײַ אײַך אין אָטדעליעניע מיט אַ לונגען־אַנצינדונג.

— אַ… יאָ, איך ווייס, איך ווייס… ער שפּירט זיך שוין אַ סך בעסער. ער איז אַ טאַנקיסט, דאַכט זיך מיר. יאָ… ער וועט אינגיכן ווערן געזונט און וועט זיך אומקערן צו דער…  נו… ע… יאָ… טאַנקיסטן־שול.

— אַ גרויסן דאַנק אײַך, חבֿר פּאָדפּאָלקאָווניק. יעצט בין איך רויִק. ס׳איז מיר ממש אַראָפּגעפֿאַלן אַ שטיין פֿון האַרצן.

— יאָ, יאָ… אַ שטיין… אַ שטיין?! וואָסער שטיין?

ער איז אַנטשוויגן געוואָרן, אָנגעצונדן דעם פּאַפּיראָס און האָט זיך שטאַרק שטאַרק פֿאַרציט, אָנפֿילנדיק זײַנע לונגען מיט ניקאָטין. פּלוצעם האָט ער זיך פֿאַרהוסט, און דאַן ממשיך געווען:

 — אָבער… קהע-קהע…נישט דאָס איז די סיבה, וואָס איך האָב אײַך אַרויסגערופֿן, קרע-קרע… נישט דאָס… איר פֿאַרשטייט, די פּראָבלעם איז…

ער האָט שטאַרק געהוסט און אים איז געווען שווער צו רעדן. האָט ער זיך דווקא פֿאַרציט פֿונעם ציגאַרעט נאָך אַ מאָל.

— איר פֿאַרשטייט, חבֿרטע זינאַידאַ, אײַער זון פֿירט זיך נישט ווי עס פּאַסט פאַר אַ סאָלדאַט. פֿאַר אַ סאָוועטישן סאָלדאַט, מיין איך.

— אַנטשולדיקט מיר ביטע, וואָס ווילט איר זאָגן מיט דעם? וואָס האָט ער שוין אָפּגעטאָן? – זינע האָט פֿאַרביסן די ליפּן.

— וואָס האָט ער אָפּגעטאָן? — קאָגאַן האָט אַרויסגעלאָזט פֿון זײַן מויל און נאָז אַ געדיכטן ווײַסן רויך, — וואָס האָט ער אָפּגעטאָן, פֿרעגט איר? דער זעלנער שאַרפֿשטיין שרײַבט בריוו אויף דער ייִדישער שפּראַך! – קאָגאַן האָט אויפֿגעהויבן זײַן קול, — איר פֿאַרשטייט וואָס איך זאָג אײַך? אויף ייִדיש! דאָס הייסט, אַז זײַנע בריוו זענען געשריבן מיט ייִדישע בוכשטאַבן! פֿון רעכטס אויף לינקס!

— נו, אַבי ער איז געזונט!

נאָר דאָ האָט זי זיך פֿאַרטראַכט. די דיבורים וועגן „ייִדיש“ זײַנען איר נישט געפֿעלן געוואָרן. נאָר שווײַגן? אָפּטרעטן? אירע שׂונאים וועלן נישט דערלעבן ביז דעם! זינע האָט געוווּסט ווי און וואָס צו ענטפֿערן אַזאַ מין פּאַרשוין, וואָס רעדט שלעכטס וועגן איר קינד, וועגן דעם ייִדישן לשון און בכלל וועגן ייִדישקײט. ניין, שווײַגן וועט זי נישט שווײַגן!

— חבֿר דאָקטער! זאָגט מיר, פֿאַרוואָס זאָל ער נישט שרײַבן מיט ייִדישע אותיות? — זינע האָט אויך אַ ביסל אויפֿגעהויבן איר קול, — פֿאַרוואָס זאָל ער נישט שרײַבן אויף ייִדיש? ווי ווילט איר זאָל ער שרײַבן, אויף טערקיש? וואָס איז ער, אַ טאָטער? אַ גרוזינער? דער טאָטער שרײַבט אויף טאַטאַריש, דער גרוזינער אויף גרוזיניש. און מײַן זון, א געזונט אים אין קאָפּ אַרײַן, וועט שרײַבט אויף זײַן מאַמע־לשון, אויף ייִדיש!

דעם וואָרט „מאַמע־לשון“ האָט זינה אויסגערעדט אויף ייִדיש און פּאַמעלעך, ער זאָל פֿאַרשטיין, דער שטיק ייִדישער אַנטיסעמיט. זינע האָט זיך געפֿילט אינמיטן אַ מלחמה — ייִדן קעגן די יוונים. אירע אויגן האָבן געבלישטשעט מיט פֿײַער, קריגס פֿײַער. וואָס מיינט ער זיך, דער פֿאַלשער ייִדעלע? וואָס פֿאַר אַ מומחה איז ער אין בריוו שרײַבן? אוי ס׳אַראַ טעות האָט ער געהאַט, וואָס ער האָט זיך אָנגעהויבן מיט איר. אוי, ס׳אַראַ טעות!

—  און נאָך אַ שאלה האָב איך פֿאַר אײַך, — זינע איז שוין אַרויס פֿון די כּלים, — פֿון וואַנען האָט איר זיך דערוווּסט, אַז מײַן זון שרײַבט בריוו אויף ייִדיש? האַ? איר האָט געעפֿנט זײַנע בריוו? וואָס זײַט איר, אַ דאָקטער צי אַ צענזאָר, צו אַלדע רוחות? וואָס פאַר אַ רעכט האָט איר אַרײַנשטופּן אײַער לאַנגע נאָז אין פֿרעמדע בריוו?

— איך… מיר, אונדז…  ע… הייסט עס… ע…

קאָגאַן האָט געוואָלט עפּעס זאָגן, אפֿשר אפֿילו דברי־טעם, נאָר קיין איין נאָרמאַלער וואָרט פֿון זײַן גאָרגל איז נישט אַרויס. די פֿרוי האָט אים ווי שטום געמאַכט. זי האָט אים אַזוי צערודערט די געדאַנקען, צעפּלאָנטערט די מחשבֿות, אַז ער האָט פֿאַרגעסן אַלץ, וואָס ער האָט פּלאַנירט איר צו דערקלערן. ער האָט זיך ווידער פֿאַרהוסט, און דאָס מאָל טאַקע אויף אַן אמת. זינע האָט זיך דערשראָקן, אז זי האָט אים קאַליע געמאַכט. נאָר דווקא דער קראַנקער הוסט האָט אים אומגעקערט צו דער ווירקליכקײט. ער האָט זיך אָנגענומען מיט דרייסט און גענומען שיטן מיט פֿראַזעס פֿון זײַן סאָוועטישן לעקסיקאָן:

— אונדזער שפּיטאָל איז אַ מיליטער־שפּיטאָל, און ער איז אַ טייל פֿון דער לעגענדאַרישער סאָוועטישער אַרמיי. און איך, ווי איר זעט, בין אַ סאָוועטישער דאָקטער, און אויך אַן אָפֿיצער — אַ פּאָדפּאָלקאָווניק פֿון דעם מעדיצין קאָרפּוס. אײַער זון, דער זעלנער שאַרפֿשטיין, איז אַ סאָוועטישער סאָלדאַט. און ווי אַ סאָלדאַט, איז ער אונטערגעאָרדענט צו אונדזערע מיליטערישע געזעצן. א סאָלדאַט מוז זיך פֿירן ווי אַ סאָלדאַט, ווי אַ סאָוועטישער סאָלדאַט, מיין איך.

דאָ איז דער דאָקטער אויפֿגעשטאַנען פֿון דער קרעסלע, און מיט אַ וויכטיקן בליק צוגעלייגט:

— אין בין אַ מיטגליד פֿון דער קאָמוניסטישער פּאַרטיי. פֿאַרשטייט איר? אין בין אַ קאָמוניסט.

קאָגאַן האָט צוגעלייגט די רעכטע האַנט צום האַרצן און געשטאַנען פֿול מיט שטאָלץ און געקוקט גלײַך איר אין די אויגן אַרײַן. ער איז זיכער געווען, אַז זײַנע ווערטער וועלן מאַכן אויף מײַן מאַמען אַ גוואַלדיקן רושם. בלאָטע! די מאַמע האָט שוין געטראָפֿן גרעסערע קאָמוניסטן ווי ער.

— מיר אַרט נישט צי איר זײַט אַ קאָמוניסט אָדער אין ווייס נישט ווער! איר זײַט אַ ייִד! און אויב איר זײַט אַ ייִד, טאָ פֿירט זיך ווי אַ ייִד!

זינע איז נישט געוואָרן נתפּאל נישט פון זײַן פּאַרטייקײט און נישט פֿון די אײַזערנע צאַצקעס אויף זײַן קיטעל. מיט אַ זילזול האָט זי אים באַקוקט פֿון קאָפּ ביז די שפּאָגל־נײַע גלאַנצנדיקע שטיוול, גענומען אַן אָטעם, און אַריבער זיך אויסדרוקן לאַנגזאַם און קלאָר, ער זאָל אַרײַנזאַפּן יעדעס וואָרט:

  — אַלץ אַ בירגער פֿון ראַטנפֿאַרבאַנד, באַדאַרפֿט איר וויסן, אַז בײַ אונדז, אין אונדזער סאָוועטישן סאָציאַליסטישן היימלאַנד זענען אַלע פֿעלקער גלײַך! — און  זינע האָט אָנגעדריקט אויפן „גלײַך“, זאָל נישט זײַן קיין ספֿק וואָס האָט זי אין זינען, — און אויב איר זײַט נאָך אַ פּאַרטיינער צו אַלע גליקן, קענט איר אַוודאי אויף אויסנווייניק אונדזער סאָוועטישע קאָנסטיטוציע. איך בין גערעכט? אין האָב נישט קיין טעות?

— ע… וואָס… וואָס ווילט איר ע… מיט דעם זאָגן? ע… וואָס איז שײַך… ע… די ע… קאָנסטיטוציע?

קאָגאַן האָט אינגאַנצן פֿאַרלוירן די זעלבסט־זיכערקײט און ווידער גע-ע-קעט. איידער ער האָט פֿאַרשטאַנען וואָס און ווען, האָט זינע אַטאַקירט ווידער. איר איז נישט געווען אינטערעסאַנט צי ער האָט וואָס צו ענטפֿערן, צי ניט. זי האָט פֿון אים נישט אָפּגעטראָטן מיט אירע שווערע שאלות:

— איך וויל בײַ אײַך נאָך עפּעס פֿרעגן. זאָגט מיר, ווי אַ ייִד, ווי אַ פּאַרטיינער ייִד, געדענקט איר אפֿשר וואָס שטייט געשריבן אין אונדזער טײַערער סאָוועטישער קאָנסטיטוציע? איך מיין עס וועגן פֿעלקער. אָדער מ׳האָט עס געשריבן נישט פֿאַר אײַך?

— ע… נו…  וואָס… ע… וואָס מיינט איר… ע… וועלכע פֿעלקער?

— אַ קלאָג צו אײַך! וועלכע פֿעלקער… איר האָט עס טאַקע נישט געלייענט! דערמאָן איך אײַך. אין אונדזער סאָוועטישער סאָציאַליסטישער קאָנסטיטוציע שטייט געשריבן שוואַרץ אויף ווײַס, אַז יעדער פֿאָלק, — זינע איז געשטאַנען אַנטקעגן דעם דאָקטער ווי אַן אומפֿאַרלענדלעכע סטאַטוע, — יעדער פֿאָלק האָט רעכט אויף אַן אייגענער שפּראַך און אויף אַן אייגענער קולטור. שוואַרץ אויף ווײַס! יעדער פֿאָלק! נישט נאַראָנים האָבן צונויפֿגעשטעלט די דאָזיקע געזעצן און זיי אַרײַנגעשריבן אין דער קאָנסטיטוציע, נישט טיפּשים! דאָס האָט מען געשריבן אין די „הויכע פֿענצטער“ אין מאָסקווע. פֿאַרשטייט איר וואָס איך רייד? אין די הויכע פֿענצטערס!

— אַוודאי… איך ווייס… איך פֿאַרשטיי וואָס איר מיינט…  נאָר…

— אויב איר האָט פֿאַרשטאַנען וואָס איך האָב געמיינט, טאָ נעמט אַרויס אײַערע גראָבע פֿינגער פֿון מײַן זונס בריוו! ס׳איז נישט אײַער עסק וואָס און וועמען ער שרײַבט און אויף וועלכער שפּראַך! נישט אײַער עסק!

זינע האָט שוין כּמעט געשריגן אויף קאָגאַנען, וואָס איז געשטאַנען בלאַס ווי די וואַנט. זי האָט זיך אומגעקערט צו דער טיר און האָט שוין געהאַלטן בײַם אַרויסגיין, נאָר דאַן האָט זי באַשלאָסן זיך אויסרעדן ביזן סוף, זאָל ער וויסן, וואָס פֿאַר אַ מיאוסער ראָלע שפּילט ער דאָ אין דעם מיליטער־שפּיטאָל. מיט אַ רויטן פּנים און מיט אַ הייזעריקער שטימע פֿון „האַקן“ אַזוי פֿיל סאָוועטישע פֿראַזעס, האָט זינע געענדיקט איר רעדע:

— חבֿר פּאָדפּאָלקאָווניק קאָגאַן! אויב איר האָט נישט וואָס צו טאָן מיט אײַערע הענט, היילט מיט זיי די קראַנקע סאָלדאַטן! און יעדעס מאָל, ווען איר האָט אַ ביסל פֿרײַע צײַט — לייענט און שטודירט די סאָוועטישע קאָנסטיטוציע!

די מאַמע איז אַרויס פֿון קאָגאַנס קאָבינעט און אַ קלאָפּ געטאָן מיט דער שווערער טיר. אַרויסגייענדיק האָט זי נאָך באַוויזן וואַרפֿן אים אין פּנים „זײַט מיר געזונט“, און דווקא אין ייִדיש. איך בין געזעסן אויף אַ בענקל אין קאָרידאָר, און זיך געוווּנדערט וועגן וואָס האָבן זיי דאָרט גערעדט. די מאַמע האָט מיר אוודאי אַלץ דערציילט. נאָך דעם האָט זי מיך אַרומגענומען מיט אירע וואַרעמע און פֿול מיט ליבשאַפֿט הענט, געגעבן אַ קוש אין קאָפּ, אויסגעווישט די פּאָמאַדע פֿון מײַן שטערן און אַרויס פֿון דעם שפּיטאָל־הויז. זי האָט זיך זייער געאײַלט צו דער סטאַנציע, נישט פֿאַרשפּעטיקן דעם לעצטן אויטאָבוס, וואָס האָט איר אומגעקערט אַהיים, קיין ווילנע.

איר באַזוך האָט געדויערט אינגאַנצן איין טאָג, אַפֿילו נישט קיין מעת־לעת, נאָר פֿאַר מיר איז עס געווען גראָד צו דער צײַט. דאָס האָט מיר זייער פֿאַרשטאַרקט. פֿון מײַן מאַמען, פֿון איר שטאָלצקײט, איר ייִדישער גאווה, האָב איך געשעפּט נײַע כּוחות, ווי פֿון אַ לעבנס־ברונעם.

***

אין האָספּיטל בין איך געבליבן נאָך עטלעכע וואָכן, ביז איך בין געזונט געוואָרן, און כ׳האָב זיך אומגעקערט צוריק אין דער טאַנקיסטן־שול. ביז מײַן באַפרײַונג האָט מיר קיינער נישט געשטערט שרײַבן אויף ייִדיש. קיינער האָט מיר נישט געפֿרעגט קיין קלאָץ־ קשיות וועגן מײַן ייִדישקײט.