געדענקט די אומגעבראַכטע פּאָעטן פֿונעם 12טן אויגוסט 1952 — זכרונות וועגן לייב קוויטקאָMarking the Murder of Soviet Yiddish Poets, August 12th, 1952: Memories of Leib Kvitko
מאַניע לאַנדמאַן געדענקט דעם גרויסן פּאָעט, מיט וועמען זי האָט מיטגעאַרבעט אין ייִדישן אַנטיפֿאַשיסטישן קאָמיטעט
Image by Forverts
לזכר די אומגעבראַכטע ייִדישע פּאָעטן, דעם 12טן אויגוסט 1952 ברענגען מיר אײַך אַן אויסצוג זכרונות פֿון מאַניע לאַנדמאַנס בוך „צווישן ייִדישע שרײַבער‟, מאָסקווע, 1982. פֿרוי לאַנדמאַן איז געווען אַ טיפּיסטקע אינעם „אַנטי־פֿאַשיסטישן קאָמיטעט‟.
לייב קוויטקאָ שטייט מיר פֿאַר די אויגן, אָבער ניט בלויז אַזאַ, ווי מיר האָבן אים אַלע געקענט — אַ מילדער, אַ שמייכלענדיקער, תּמיד מיט אַן אויסדרוק פֿון כּבֿוד צו אַלץ און צו אַלעמען. ער שטייט מיר פֿאַר די אויגן אויך אַזאַ, ווי ער האָט געאַרבעט אין ייִדישן אַנטי־פֿאַשיסטישן קאָמיטעט.
אין אַנשטאַלט פֿלעגט ער זיצן אַ פֿיר־פֿינף שעה, אומגעפֿער פֿון אַ זייגער 12 בײַטאָג ביז פֿיר. פֿאַר דער קורצער צײַט האָט ער געוויינטלעך אַ מאַסע אַרבעט אָפּגעטאָן. אָבער אויך ניט דאָס בין איך אויסן. איך זע אים אַ לעבעדיקן, ווי ער גייט אַריבער פֿון איין טיש צום אַנדערן, פֿון איין צימער אין צווייטן און טוט עפּעס. אַרומגעגאַנגען איז ער מיט ניט קיין גיכע טריט, איך וואָלט אַפֿילו געזאָגט מיט פּאַמעלעכע, כאָטש ער האָט געהאַט אַ פֿעסטן טראָט, אַליין געווען אַ שטאַרקער מענטש.
איינער אַ טאָג האָט זיך מיר אײַנגעקריצט אין זכּרון. דאָס איז געווען, אַ פּנים, אין יאָר 1946. קוויטקאָ איז צוגעגאַנגען צו מיר ניט קיין פֿריילעכער, עפּעס גערעדט צו זיך אַליין און געבליבן שטיין לעבן טיש, וווּ די מאַשינקע איז געשטאַנען. קיין איין וואָרט האָט ער ניט אויסגערעדט. איך האָב אויף אים אַ קוק געטאָן און געזען, אַז ער שמועסט מיט זיך אַליין און איז שטאַרק פֿאַרטראַכט. איך האָב באַשלאָסן ניט איבערשלאָגן אים די געדאַנקען.
געשטאַנען אַזוי איז ער לאַנג, איך קאָן אַפֿילו ניט זאָגן, וויפֿל צײַט. דערנאָך האָב איך פֿון דעסטוועגן אים אַ פֿרעג געטאָן, צי ער וויל עפּעס איבערדרוקן אויף דער מאַשינקע. איך רעד צו אים, און ער ענטפֿערט מיר גאָרניט. איך האָב באַשטימט ווײַטער פֿאָרזעצן מײַן אַרבעט. פֿאַרענדיקט, זאָג איך צו אים:
„חבֿר קוויטקאָ, איר דאַרפֿט עפּעס דרוקן? מירן אפֿשר נאָכן מיטיק אָנהייבן מיט אײַך אַרבעטן…‟
ער ענטפֿערט מיר נאָך אַ מאָל גאָרניט, ווײַזט מיט דער האַנט און מיט צענומענע פֿינגער אויפֿן האַלדז. דאָ פֿאַרשטיי איך שוין גאָרניט, און איך פֿרעג:
„עס טוט אײַך וויי אין האַלדז?, איר קאָנט ניט רעדן, הייזעריק?‟
שאָקלט ער מיטן קאָפּ אויף ניין.
„וואָס זשע דען?‟, — פֿרעג איך.
נאָך אַ מאָל ווײַזט ער מיר אַזוי, טאַקע ווי עס וואַרגט אים עפּעס. און שטילינקערהייט, כּמעט שעפּטשענדיק, לייגט ער ווידער צו די האַנט צום האַלדז, אַזוי, אַז אין איין זײַט פֿון דער האַנט בלײַבן פֿיר פֿינגער און אין דער צווייטער זײַט איין פֿינגער, אַלץ נאָך מיט אַ פֿאַרדומפּט קול זאָגט ער צו מיר:
„בלויז פֿיר שורות, מער האָב איך הײַנט ניט‟… איך האָב גענומען בײַ אים דאָס פֿערטל בייגעלע פּאַפּיר מיט אָט די פֿיר שורות, איבערגעדרוקט זיי, און עס איז מיר דורך אַ גרויל איבערן לײַב. אָט זײַנען זיי:
מיר שטייט אין האַלדז דאָס וויי־געשריי
אין יענעם בליִיִקן פֿרימאָרגן,
ווען לײַט אין הענטשן ווײַס ווי שניי,
די קינדער לויט אַ ריי האָבן דערוואָרגן.
מײַן טעכטערל איז שוין דעמאָלט אַלט געווען דאָס אַכטע יאָר, און אונטערן האַרצן איז שוין געווען בײַ מיר אויך אַ פֿיר־חדשימדיק קינד. איבערגעדרוקט די פֿיר שורות, האָט מיר אָנגעהויבן שטאַרק שווינדלען אין די אויגן, דער קאָפּ האָט זיך מיר אַזש פֿאַרדרייט, באַזונדערס פֿון די לעצטע צוויי שורות.
איך וואָלט קיין מאָל ניט אײַנגעשטעלט זאָגן קוויטקאָן, אַז עס איז מיר ניט געפֿעלן זײַנס אַ ליד, אָדער אַ שורה, צי אַ וואָרט. איך האָב נאָר שטילינקערהייט אַ זאָג געטאָן, אַז דאָס איז ניט קיין ליד, עפּעס ניט קיין אָנהייב און ניט קיין סוף, און די פֿיר שורות דאַרף מען אין גאַנצן ניט.
„ס’איז שוין דאָס זעקס־און־פֿערציקסטע יאָר, און איר שרײַבט נאָך אַזעלכע סטראַשנע שורות, מע קען ניט אויסהאַלטן. איך בעט אײַך, אָדער שטעלט די פֿיר שורות אין ערגעץ אַרײַן, נאָר אויב יאָ, איז שטעלט זיי שוין אין דעם ליד אַוועק אַזוי, אַז עס זאָל ניט פֿינצטער ווערן אין די אויגן. אָדער אפֿשר גאָר צום סוף פֿון אַ ליד וועט איר זיי געבן. פֿריִער גיט עפּעס אַזעלכעס, וואָס באַטײַט לעבן — סעדער, פֿליגעלעך, בלומען, פּאָזעמקעס, אַפֿילו וועגן קאַרטאָפֿל און מערן פֿון די גערטענער שרײַבט, ווײַל ס’איז שוין קיין כּוח ניטאָ אַזוי פֿיל שרעקלעכע זאַכן צו דרוקן, ממש עס הייבט מיט מיר אָן וואַרפֿן. איך בעט אײַך, שרײַבט פֿריילעכערע זאַכן.‟
איך קאָן ניט זאָגן, אַז קוויטקאָ האָט זיך צוגעהערט, ווען מע פֿלעגט אים געבן טעמעס, אויף וועלכע ער זאָל שאַפֿן זײַנע לידער. באַזונדערס איז ער שוין געווען געוווינט צו עצות פֿון מאַשיניסטקעס, און דאָך…
אויפֿן צווייטן טאָג איז ער צו מיר צוגעגאַנגען און געזאָגט:
„פֿאַרשטייט זיך, אַז די פֿיר שורות, וואָס מיר האָבן נעכטן געדרוקט, וועלן מיר געבן צום סוף פֿון אַ ליד…‟
און אַזוי איז טאַקע דאָס ליד פֿאַרעפֿנטלעכט געוואָרן, מיט די פֿיר שורות צום סוף. עס הייסט „דאָס וואָרט וועגן נײַ־זײַן‟ פֿונעם ציקל „די רייד פֿונעם אומאַנער מיידל מאַלקע דודניק‟ (פֿון ל. קוויטקאָס בוך „געזאַנג פֿון מײַן געמיט: 1941—1946‟, מאָסקווע, 1947):
ווי פֿאַרכאַפּנדיק איז דאָס געפֿיל
פֿון זײַן באַנײַט!
איידעלער פֿון דער הייך פֿון רויזן,
שאַרפֿער פֿונעם שווערד דעם בלויזן,
חדווהדיקער פֿונעם לאָשעק
אויפֿן זונענדיקן פּליין,
און אַנדערש נאָך — מיט עפּעס גאָר אַ פֿליגלדיקן חן,
וואָס פּלעט און פּלעפֿט און אייניקט
און אין דער לופֿטן רײַסט —
אַזאַ איז דאָס געפֿיל פֿון זײַן באַנײַט!
נאָר מיר איז דאָס ביז ווייטיק ווייניק.
איר זאָגט, איך פֿלעג דערציילן שיין,
פֿון וואָס באַשטייען
די פֿליגעלעך בײַ די ליבעלן;
אַז איך פֿאַרטײַטשן פֿלעג דעם סוד,
ווי ס’קלײַבן זיך אַראָפּ אַנטקעגן שטראָם פֿון וואַסערפֿאַל
פֿאָרעלן;
אַז כ’האָב געהערט, ווי גראָזן שושקען זיך,
בעת זיי וואַקסן,
און ווי עס דרייען זיך די זון־לומען
אַרום די אַקסן;
ווי פּאָזעמקעס צעלאַכן זיך,
ווען פֿאַרטיקע זיי ווערן,
ווי נאַקעט פֿילן זיך
די פֿרישע מערן,
און אַרויסגעשטויסענער פֿון שויט
דער באָב —
דאָס אַלץ איז אויסגעהוילט שוין פֿון מײַן קאָפּ.
איצט איז פֿול מיט סם מײַן בלוט,
מײַן האַרץ איז דורך און דורך געשטאָכן,
און יעדער וואָרט מײַנס
פּרוּוו איך, ווי מע פּרוּווט אַ רוט,
ביז זי האַלט ניט אויס און ווערט צעבראָכן.
מיר שטייט אין האַלדז דאָס וויי־געשריי
אין יענעם בליִיִקן פֿרימאָרגן,
ווען לײַט אין הענטשן ווײַס ווי שניי,
די קינדער לויט אַ ריי האָבן דערוואָרגן.
אַ קוק טאָן אויף קוויטקאָן, האָט מען געקאָנט מיינען, אַז ער איז תּמיד דער גליקלעכסטער מענטש אין דער וועלט. זײַן שמייכל אויפֿן פּנים פֿלעגט „אָפּנאַרן‟. אין דער אמתן האָט ער שטאַרק איבערגעלעבט, אויב עס איז עפּעס געווען ניט אין אָרדענונג בײַ אים פּערזענלעך און בײַ זײַנע פֿרײַנד. אַלצדינג פֿלעגט ער וועלן וויסן, באַזונדערס — ווי עס האַלט מיט דער מאַטעריעלער לאַגע. אויב איך האָב אים דערציילט, אַז מײַנס אַ קינד איז ניט געזונט, איז ביז איך פֿלעג ניט קומען אויף דער אַרבעט און זאָגן, אַז איך האָב שוין שפּאַצירט מיטן קינד אויף דער גאַס, פֿלעגט ער זיך ניט באַרויִקן: אַלע מאָל פֿרעגן, ווי אַזוי דאָס קינד פֿילט זיך, צי די אייגעלעך זײַנען בײַ איר פֿריילעכע, צי אויף דער נאַכט מעסט איך אויס די היץ.
אין ייִדישן אַנטי־פֿאַשיסטישן קאָמיטעט פֿלעגן אַרײַנקומען זייער אַ סך באַזוכער. עס איז פּונקט געווען די צײַט נאָך דער מלחמה, ווען מענטשן האָבן זיך אומגעקערט פֿון דער עוואַקואַציע. צווישן די דאָזיקע באַזוכער איז איין מאָל געווען אַ פֿרוי מיט אַ ייִדיש מיידעלע פֿון אַ יאָר אַכט־נײַן. אַרויסגעוויזן האָט זיך, אַז די פֿרוי איז געווען אַ רוסישע, און עס האָט זיך איר אײַנגעגעבן צו ראַטעווען דאָס קינד. אָבער עס אויפֿציִען איז איר געווען שווער סײַ איבערן עלטער, סײַ איבער די טאָגטעגלעכע נויטן. קוויטקאָ האָט זיך פֿאַרנומען מיט דער פֿראַגע זייער ערנסט.
אינעם גרויסן צימער, וווּ עס איז געווען דער סעקרעטאַריאַט פֿונעם אַנטי־פֿאַשיסטישן קאָמיטעט, איז אין אַ שטיקל צײַט אַרום געקומען נאָך אַ מאָל די פֿרוי מיטן קינד, און זיי האָבן אָפּגעדאַנקט קוויטקאָן פֿאַר זײַן אויפֿמערקזאַמקייט צו זיי.
איך נעם זיך ניט שאַצן לייב קוויטקאָס גרויסן טאַלאַנט. זאָלן דאָס טאָן קריטיקער און פֿאָרשער. נאָר זײַן מענטשלעכקייט געדענק איך גוט, און עס געדענקען קוויטקאָן, דעם עכטן מענטשן, אַלע די, וואָס האָבן געהאַט דאָס גליק צו טרעפֿן זיך מיט אים.
