שוואַרצע חתונות און קמיעות וואָס ייִדן האָבן געניצט קעגן אַ מגפֿהBlack weddings and amulets Jews used against a plague
די שמירה פֿון הרבֿ משה טייטעלבוים, באַקאַנט ווי דער „ישׂמח משה‟, האָט געזאָלט אָפּנאַרן דעם מלאך־המוות.
Image by Mayer Kirshenblatt
די וועלט געפֿינט זיך הײַנט אין אַ זעלטענעם מצבֿ — אַ מגפֿה צעשפּרייט זיך גיך אין אַלע לענדער און דער איינציקער אופֿן זי אויסצומײַדן איז צו בלײַבן אין דער היים.
די ייִדן פֿון מיזרח־אייראָפּע האָבן געהאַט אַ לאַנגע געשיכטע מיט מגפֿות און ספּעציעל מיט דער כאָלעריע. די דאָזיקע קרענק שטאַמט פֿון פֿאַרסמטן וואַסער און עסן און האָט אָפֿט קראַנק געמאַכט גאַנצע געגנטן און שטעטלעך. מײַן עלטער־זיידע, יונה פֿישבאַך, איז מסוכּן קראַנק געוואָרן נאָך דעם ווי ער האָט געגעסן אַ שיסעלע סמעטענע אין אַ דערבײַיִקן דאָרף אין דער בוקעווינע אין 1894. מע האָט אים געפּרוּווט ראַטעווען: געמאַכט הייסע ביטלעך (וואַנעס), אים געוואַשן מיט שליש (זעקס־און־נײַנציקער בראָנפֿן). ווען דאָס האָט נישט געהאָלפֿן איז מײַן עלטער־באָבע טויבע געפֿאָרן צום האָרעדענקער רבין אָבער דער רבי האָט זי נישט געוואָלט זען, ווײַל ער האָט געוווּסט, אַז ער קען מיט גאָרנישט העלפֿן. דער גבאי האָט איר איבערגעגעבן, אַז דער רבי האָט געזאָגט, אַז „דער חולה האָט שוין אַ רפֿואה‟. שפּעטער האָט זי פֿאַרשטאַנען, אַז די „רפֿואה‟ איז, נעבעך, געווען דער טויט. ווען מע האָט אים באַגראָבן אויפֿן זוויניעטשקער בית־עולם האָט מען אים מקבר געווען ווײַט פֿון די אַנדערע גריבער, ווײַל ער איז געשטאָרבן פֿון אַן „אומנאַטירלעכן‟ טויט. אויסגעקריצט אויף זײַן שטיין זעט מען אַ לייב מיט זײַן וויידל אין זײַן מויל; אַ סימבאָל וואָס, איך האַלט, מע דאַרף אויסטײַטשן ווי „געשטאָרבן פֿון סם‟ אָדער פֿון אַ מגפֿה.
אַפֿילו בײַם אָנהייב 19טן יאָרהונדערט האָט מען נאָך געטראַכט אַז אַזוינע עפּידעמיעס האָבן זיך אָנגעהויבן פֿון „פֿאַרסמטער לופֿט‟, פֿון דער מיאַזמע; אַ געדאַנק וואָס שטאַמט פֿון הונדערטער יאָרן קריק. ווען מע האָט באַגראָבן מײַן עלטער־זיידע יונה אויף אַ באַזונדער אָרט אינעם בית־הקבֿרות איז דאָס שוין געווען אַן אײַנגעוואָרצלטע טראַדיציע בײַ די ייִדן אין גאַליציע און בוקעווינע. אין ווין האָט מען באַערדיקט די עפּידעמיע־קרבנות אויף אַ באַזונדערן אָרט וואָס האָט נאָר געזאָלט זײַן דערווײַליק. שפּעטער האָט מען זיי אַריבערגעפֿירט אויפֿן עלטערן בית־עולם. עס איז אויך מעגלעך, אַז די אַנטוויקלונג פֿון דער חבֿרה־קדישה שטאַמט פֿון דער קהלישער רעאַקציע אויף עפּידעמיעס, און פֿון דעם באַדערפֿעניש וואָס גיכער צו באַגראָבן אַ גרעסערע צאָל טויטע.
איז לויט דער טראַדיציע וואָס טוט אַ ייִד קעגן אַ מגפֿה? קודם־כּל דאַוונט מען; מע בעט בײַם אייבערשטן. מע פֿאַסט. מע זאָגט תּהילים. דאָס לערנען, האַלט מען, איז אויך אַ מיטל אויסצומײַדן אָדער אָפּצושטעלן אַ מגפֿה. אַנדערע רבנים און פֿירערס פֿון דער קהילה האָבן געעצהט, מע זאָל וואָס גיכער פֿאַרלאָזן דאָס אָרט פֿון דער קרענק. אַנדערע האָבן געענטפֿערט אויף דעם — אַז דער מלאך־המוות געוועלטיקט איבער אַלץ, וועט דאָס נישט העלפֿן.
אויב די מיטלען האָבן נישט געטויגט, האָט מען אויסגעפּרוּווט כּלערליי פֿאָלקס־סגולות און רפֿואות. אינעם 17טן יאָרהונדערט האָט איין רבֿ געעצהט, מע זאָל נעמען אַ פֿינגערל פֿון אַ מת און דאָס אַרומדרייען אַרום אַ קינד וואָס לײַדט פֿון הויכער היץ און האָט די סימפּטאָמען פֿון פּאָקן.
מע האָט אויך געקענט אויפֿהענגען אַ שמירה קעגן דער מגפֿה.
אַ בילד פֿון הרבֿ משה טייטעלבוימס „שמירה‟ Image by Itzik Gottesman
אין דער שמירה פֿון הרבֿ משה טייטעלבוים, אויך באַקאַנט ווי דער „ישׂמח משה‟ (1740 — 1840) שרײַבט מען אויף ייִדיש אויף דער אונטערשטער שורה: „דאָ האָט מען שוין געפּאָקט, געמאָזלט און געשאַרלאַכט‟. פֿאַר וואָס? כּדי אָפּצונאַרן דעם מלאך־המוות. ווען דער מלאך וועט קומען צו דער טיר וועט ער לייענען, אַז דער טויט איז שוין דאָ געווען און וועט ווײַטער גיין אויף זײַן וועג.
אינעם שטעטל איז דער לעצטער מיטל אויסצומײַדן אַ מגפֿה געווען צו שטעלן אַ „שוואַרצע חתונה‟ אויפֿן בית־עולם. דאָס הייסט, מע האָט גענומען צוויי אָרעמע לײַט וואָס וואָלטן קיין מאָל נישט חתונה געהאַט אָן דער הילף פֿון דער קהילה, און מע האָט געשטעלט אַ חופּה צווישן די מצבֿות. אין דער פֿאָלק־פֿאַנטאַזיע זענען די קבֿרים און די טויטע נשמות וואָס לויערן אַרום זיי נעענטער צו גאָט און די גרויסע מיצווה פֿון חתונה מאַכן חתן־כּלה וועט גיכער דערגרייכן אין הימל און האָפֿנטלעך ברענגען אַ סוף צו דער מגפֿה.
מע קען זען די שילדערונג פֿון אַזאַ חתונה אין צוויי פֿילמען. אין „פֿישקע דער קרומער‟ (1939) איז די כּלה אַ בלינדע, און דער חתן אַ קרומער. דער פֿילם הייבט אַרויס וואָס פֿאַר אַ בושה אַזאַ חתונה איז געווען פֿאַרן פּאָרפֿאָלק. אין אַ צווייטן פֿילם, „גרענעץ” (1935), אַ פֿילם אויף רוסיש רעזשיסירט פֿון מיכאַיִל דובסאָן, איז דער הויכפּונקט אויך אַ שוואַרצע חתונה, בײַ וועלכע מע מאַכט חתונה אַן אַלטע, האָרבאַטע מויד מיט אַן אַלטן אַלמן.
אין דער איצטיקער מגפֿה פֿונעם קאָראָנאַ־ווירוס וועט מען שוין נישט מאַכן אַזוינע שוואַרצע חתונות, אָבער לאָמיר האָפֿן, אַז די רפֿואה וועט נישט קומען צו שפּעט.
