אַ סאַטירישער קוק אױף יונגע ייִדן אין ניו־יאָרק מיט 100 יאָר צוריקA satirical view of young immigrant Jews in NY 100 years ago
דער ראָמאַן פֿון דער ייִדישער שרײַבערין מרים קאַרפּילאָװ, געשריבן ווי אַ טאָגבוך, איז אַ ייִדישער פֿירלױפֿער פֿון די הײַנטיקע טעלעװיזיע–סעריעס
בערך מיט הונדערט יאָר צוריק, בעת דער בלי–תּקופֿה פֿון דער אַמעריקאַנער ייִדישער פּרעסע, האָט זיך אַנטװיקלט אַ גאַנצער צװײַג פֿון פֿרױען–ליטעראַטור.
גרױסע צײַטונגען האָבן אַפֿילו געהאַט אַ ספּעציעלע זײַט פֿאַר פֿרױען, װוּ מען האָט געדרוקט אַ ראָמאַן אין המשכים, בריװ פֿון די לײענערינס, עצות, רעקלאַמעס וכדומה. דער ציל פֿון אַזאַ פֿרױען–אָפּטײל איז געװען אַ קאָמערציעלער. דער רעדאַקטאָר, װאָס איז געװען אַ מאַנצביל, האָט אױף אַזאַ אופֿן געהאָפֿט צו פֿאַרגרעסערן דעם טיראַזש פֿון זײַן צײַטונג און צוציִען מער רעקלאַמע. דער „לאָקאָמאָטיװ‟, װאָס האָט געשלעפּט דעם גאַנצן פֿרױען–אָפּטײל נאָך זיך, איז געװען דער ראָמאַן אין המשכים. דאָס האָט געשאַפֿן נײַע ליטעראַרישע מעגלעכקײטן פֿאַר פֿרױען.
אין די לעצטע פּאָר צענדליק יאָר איז דער אַקאַדעמישער אינטערעס צו דעם דאָזיקן מין ליטעראַטור ממשותדיק אונטערגעװאַקסן. עס איז אַרױס אַ רײ נײַע איבערזעצונגען פֿון ייִדישע שרײַבערינס, װעלכע זײַנען ביז דעמאָלט ניט געװען באַקאַנט מחוץ דעם שמאָלן קרײַזל פֿאָרשער פֿון דער אַמעריקאַנער ייִדישער קולטור. צװישן אָט די פֿאַרגעסענע פֿיגורן איז מרים קאַרפּילאָװ (1886 – 1956).
קאַרפּילאָוו האָט אימיגרירט קײן אַמעריקע פֿון רוסלאַנד אין 1905 און האָט דאָ אַקטיװ מיטגעאַרבעט אין פֿאַרשידענע ייִדישע צײַטשריפֿטן, דעם פֿאָרװערטס בתוכם. זי האָט אַ סך געשריבן אין פֿאַרשידענע ליטעראַרישע זשאַנערס, אָבער דאָס פּאָפּולערסטע װערק אירס איז מסתּמא דער ראָמאַן „טאַגע–בוך פֿון אַ עלענדע מײדעל אָדער דער קאַמפּף געגען פֿרײַע ליבע‟. דער ראָמאַן איז לכתּחילה דערשינען אין דער ניו–יאָרקער צײַטונג „װאַרהײט‟ אין 1916. אין 1918 איז ער אַרױס װי אַ בוך אין ניו־יאָרק און און אין 1928 — אין ריגע. איצט איז דער ראָמאַן אַרױס אין דער עגנלישער איבערזעצונג, מיט אַ הקדמה פֿון ד״ר דזשעסיקאַ קירזיין.
די ליטעראַרישע פֿאָרם פֿון אַ טאָגבוך פֿון אַ יונגער ייִדישער פֿרױ איז געװען באַקאַנט דעם ייִדישן לײענער לױטן מוסטער פֿונעם פּאָפּולערן ראָמאַן „ייִדישע טעכטער‟ פֿון מ. ספּעקטאָר. אַזאַ מין פֿאָרם האָט דערמעגלעכט דעם (מאַנצבלישן) מחבר פֿון אַ סענטימענטאַלן ראָמאַן צו אַנטפּלעקן פֿאַרן לײענער די צאַרטע און צאַפּלדיקע מײדלשע נשמה פֿון דער יונגער העלדין. אָבער קאַרפּילאָװ האָט איבערגעדרײט די סטערעאָטיפּישע טאָגבוך–פֿאָרם משה קאַפּויער און האָט זי גענוצט װי אַ כּלי פֿאַר דער סאָציאַלער סאַטירע. דער ציל פֿון איר סאַטירע איז געװען די „אינטעליגענטנע‟ אימיגראַנטישע סבֿיבֿה אין ניו–יאָרק. די אַנאָנימע מחברין פֿונעם טאָגבוך זוכט אַן עכטע און טיפֿע ליבע, אָבער אַנשטאָט דעם טרעפֿט זי כּלערלײ טיפּן, װאָס באַגערן בלױז איר גוף. דערבײַ פֿאַרמאַסקירן זײ זײער תּאװה מיט כּלערלײ אײדעלע מחשבֿות.
די האַנדלונג פֿון „טאַגע–בוך פֿון אַ עלענדע מײדעל‟ קומט פֿאָר בעת דער ערשטער װעלט–מלחמה. אָבער, װי עס באַמערקט קירזיין, ווערן די בלוטיקע געשעענישן אין אײראָפּע קױם דערמאָנט. די אינטערעסן פֿון די העלדן זײַנען שױן װײַט פֿון די צרות פֿון דער אַלטער הײם. זײ האָבן זײערע אײגענע דאגות: פֿרײַע ליבע, אַנאַרכיסטישע אידעען, פֿרױענרעכט, און קינדל–קאָנטראָל — אַן ענין װאָס איז געװען גאַנץ הײס אי אין דער ייִדישער פּרעסע, װי עס דערקלערט קירזיין, אי אין דער ייִדישער ליטעראַטור פֿון יענער צײַט, װי למשל אין דוד איגנאַטאָװס ראָמאַן „אין קעסלגרוב‟, װאָס שילדערט אַן ענלעכע סבֿיבֿה װי קאַרפּילאָװס בוך, אָבער פֿון אַ מאַנצבלישן קוקװינקל.
אין הסכּם מיטן צײַטונג–פֿאָרמאַט באַשטײט דער ראָמאַן פֿון קורצע קאַפּיטלען. יעדער פּרק ענדיקט זיך אין אַ געשפּאַנטן מאָמענט, כּדי צו האַלטן דער לײענערינס אינטערעס ביזן קומעדיקן קאַפּיטל. די דאָזיקע קונץ װערט גענוצט אױך אין די הײַנטיקע טעלעוויזיע־סעריעס. קירזיין פֿאַרגלײַכט „טאַגע–בוך פֿון אַ עלענדע מײדעל‟ מיט „סעקס אין דער שטאָט‟ און „ברידזשעט דזשאָנס טאָגבוך‟, און טאַקע הײַנט װאָלט קאַרפּילאָװ מסתּמא געװען אַ הצלחהדיקע סזענאַריסטקע פֿון טעלעוויזיע־סעריעס. איר ראָמאַן איז טאַקע געװען פּאָפּולער, װי עס זאָגן עדות בריװ פֿון די לײענערינס. די פֿראַגע איז, װי אַזױ קען מען לײענען אַזאַ מין װערק הײַנט? איז דאָס אַ היסטאָרישער דאָקומענט? א פֿאַרגעסענער װיכטיקער טײל פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור–געשיכטע? אָדער האָט דער ראָמאַן נאָך אַלץ אַ לעבעדיקן רעזאָנאַנס בײַ דער הײַנטיקער לײענערשאַפֿט?
אַװדאי װעט מרים קאַרפּילאָװ פֿאַרנעמען אַ חשובֿ אָרט אין דער קומעדיקער געשיכטע פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור אין אַמעריקע. אין אירע װערק פֿירט זי אַ לעבעדיקן און שאַרפֿזיניקן דיאַלאָג מיט די מענער, װאָס האָבן דעמאָלט דאָמינירט אין דער ייִדישער ליטעראַטור; אַזעלכע װי לעאָן קאָברין, ישׂראל יוסף זעװין און בפֿרט די ראָמאַניסטן פֿון „די יונגע‟, דוד איגנאַטאָװ און יוסף אָפּאַטאָשו. אַזאַ מין פֿאַרגלײַכיקע שטודיע װאַרט נאָך אױף איר פֿאָרשער. װי אַ היסטאָרישער דאָקומענט איז אָבער דער ראָמאַן ניט איבעריקס רײַך. לרובֿ קומט די האַנדלונג פֿאָר אין דער העלדינס צימערן, װוּ עס שפּילן זיך האַרץ–רײַסנדיקע סצענעס צװישן איר און אירע קאַװאַלערן, װאָס זי רופֿט בלױז מיט די אותיות א., ב. און ג.
קאַרפּילאָװ איז אַ שאַרפֿזיניקע קריטיקערין פֿון ליטעראַרישע קלישעען, און איר ראָמאַן לײענט זיך װי אַ פּאַראָדיע אױפֿן „שונד‟, און בפֿרט אױף די פֿרױען-ראָמאַנען פֿאַר דער מאַסן–לײענערשאַפֿט. סײַ די אױטאָרין פֿונעם טאָגבוך סײַ די יונגע לײַט װױנען אין אַן אױסגעטראַכטער װעלט. די העלדין איז זיך מודה: „אַזױ פֿיל ביכער אין מײַן לעבן איבערגעלעזען, אין יעדער העלדין זיך געזוכט און װײס ערשט ניט װאָס איך בין!‟ זי דרײט זיך אין אַ פֿאַרכּישופֿטן קרײַזל פֿון פֿרעמדע געפֿילן און אידעען, װאָס זי האָט גענומען פֿון ביכער. די אױסגעטראַכטע „פֿרײַע‟ ליבע ברענגט ניט קײן פֿרײַהײט, און דאָס רעדל ליבעס קען זיך דרײען כּל-זמן די צײַטונג דרוקט די המשכים. דער סוף אָבער קומט אומגעריכט. די העלדין און איר חבֿרטע רעי באַשליסן פּלוצעם מאַכן אַ סוף צו זייער באַציִונג: „מיר װעלן מער דאָ אין ניו–יאָרק ניט זײַן, ס’האָט דערעסן. און דאָרט — כאָטש ערגער, אַבי אַנדערש!‟
דער מאָטיװ פֿון פֿאַרלאָזן ניו–יאָרק און זוכן גליקן אין דער „עכטער‟ אַמעריקע איז אױך געװען גאַנץ פּאָפּולער בײַ ייִדישע שרײַבער. געװײנטלעך אָבער האָט זיך דערפֿון אױסגעלאָזט אַ בױדערם. אַמעריקע איז דעמאָלט געװען ניט פֿרײַנדלעך צו ייִדן, בפֿרט צו יענע, װאָס זײַנען געקומען פֿון ניו–יאָרק. דערפֿאַר קלינגט דער סוף פֿונעם ראָמאַן גלײַכצײַטיק אי קאָמיש אי ביטער. די דאָזיקע „מײדלעך‟ זײַנען פֿאַרמשפּט צו פֿאַרבלײַבן אין זײער ניו–יאָרקער אימיגראַנטישער סבֿיבֿה און קענען ניט אַנטלױפֿן פֿון זײער גורל.
