דאָס מחלוקת איבערן פּיוט „מכניסי רחמים‟A dispute over the liturgical poem, “Angels of Mercy”
ווי מעג מען זיך ווענדן צו מלאָכים אַנשטאָט דעם אייבערשטן אַליין? איז עס נישט עבֿודה־זרה?
Image by Hebrewbooks
אין די סליחות זאָגט מען דעם פּיוט „מכניסי רחמים‟, וווּ מע בעט די מלאָכים אַרויפֿצוברענגען אונדזערע תּפֿילות צום רבונו־של־עולם. דער פּיוט איז גאָר אַן אַלטער, שוין דערמאָנט אינעם עלטסטן סידור פֿון עמרם גאָון (נײַנטער יאָרהונדערט). ס׳איז כּדאַי צו דערמאָנען, אַז נישט איבעראַל זאָגט מען סליחות מיטן זעלביקן סדר. לויטן ספֿרדישן מינהג הייבט זיך אָן די סליחות־צײַט פֿון ראָש־חודש אלול. להיפּוך, פֿלעגט מען זיי אין אַ טייל מיזרח־אייראָפּעיִשע חסידישע קהילות בכלל נישט זאָגן, אָדער זאָגן בלויז איין מאָל אַ יאָר. בײַ די הײַנטיקע ליובאַוויטשער זאָגט מען זיי נאָר פֿאַר די ימים־נוראָים, בײַ די גערער — פּונקט פֿאַרקערט, נאָך ראָש־השנה. אַזוי צי אַנדערש, רופֿט אַרויס „מכניסי רחמים‟ שוין אַ טויזנט יאָר אַ מחלוקת. ווי מעג מען זיך ווענדן צו מלאָכים אַנשטאָט דעם אייבערשטן אַליין? איז עס נישט עבֿודה־זרה? דער מהר״ל, דער חתם־סופֿר און אַ ריי אַנדערע באַרימטע פּוסקים האָבן דעם דאָזיקן פּיוט פּרינציפּיעל אויסגעמיטן. הרבֿ משה פֿײַנשטיין האָט באַטראַכט די שאלה און באַשלאָסן, אַז גוטע אַרגומענטן האָבן סײַ די שטיצער, סײַ די קעגנער פֿונעם נוסח. דאָס איז אָבער ווײַט נישט דער איינציקער פֿאַל פֿון תּפֿילות אָדער בקשות צו מלאָכים. אין אַ טייל אַלטע סידורים טרעפֿן זיי זיך גענוג אָפֿט. אין די הײַנטיקע נוסחאָות זענען זיי קאָנצענטרירט דווקא אין די ימים־נוראָימדיקע מחזורים. מע ווענדט זיך נישט נאָר צו מלאָכים, נאָר אויך צו די געטלעכע מידות אָדער ספֿירות: למשל, יום־כּיפּור בײַ דער נעילה בעט מען די מידת־הרחמים אַליין צו בעטן רחמנות בײַם באַשעפֿער: „מדת־הרחמים, עלינו התגלגלי, ולפֿני קונך תּחנתנו הפּילי‟.
צוויי גאָר באַקאַנטע נוסחאָות ווערן געזאָגט יעדן פֿרײַטיק אין אָוונט. מען באַגריסט די שבת־המלכּה — די הייליקע שכינה, די מיסטישע „כּלה‟ פֿונעם אייבערשטן — מיט די ווערטער „בואי כלה, בואי כלה‟. דערנאָך, אינעם פּיוט „שלום עליכם‟ פֿאַרן קידוש, בעט מען די מלאָכים אונדז צו בענטשן; צוליב דעם האָבן אַ טייל פּוסקים אויך אויסגעמיטן, געביטן אָדער געאַסרט דעם דאָזיקן נוסח.
אַ גאַנצע ריי קבלה־ספֿרים זענען ממש אָנגעשטאָפּט מיט השבעות־המלאָכים; דאָס איז אָבער אַן אַנדער מין ווענדונג, ווען מע צווינגט מלאָכים עפּעס צו טאָן מיטן כּוח פֿון געהיימע שמות. על־פּי שולחן־ערוך מעג מען עס טאָן, אין פּרינציפּ, הגם געוויינטלעך איז עס זייער סכּנותדיק. שדים, ווי אין דער באַרימטער מיזרחדיקער מעשׂה וועגן אַלאַדין, מעג מען אויך צווינגען, כאָטש דאָס איז נאָך מסוכּנער.
און פֿאַרוואָס איז בײַ ייִדן פֿאַרשפּרייט דער מינהג צו באַזוכן די קבֿרים פֿון צדיקים און קרובֿים פֿאַר ראָש־השנה און יום־כּיפּור? די סיבה איז פּונקט די זעלבע: כּדי די טויטע זאָלן פֿאַר אונדז דאַוונען אויף יענער וועלט. אין פֿאַרשיידענע וואַריאַנטן פֿונעם ספֿר „מענה לשון‟ טרעפֿט זיך אַ גאַנצע זאַמלונג אַזעלכע בקשות; די ליובאַוויטשער ווענדן זיך דירעקט און אָפֿיציעל צו די רביים אויף זייערע קבֿרים. אַ טייל בראַצלעווער טוען עס אין אומאַן דיקערט, און די אַנדערע — אומדירעקט: ווען מע זאָגט געוויסע קאַפּיטלעך תּהילים אויף רבי נחמנס ציון, האָפֿט מען, אַז ער וועט זיך צוהערן און דאַוונען פֿאַר זײַנע חסידים. צוליב דער זעלבער סיבה, אַוודאי, לאָזן אַלע חסידים קוויטלעך אויף קבֿרי־צדיקים.
אַ טייל סקווערער חסידים זאָגן מוצאי־שבת אַ מיסטעריעזן טעקסט, וואָס קלינגט ווי אַ מין מאַנטרע; מע קאָמבינירט די אותיות פֿונעם נאָמען „אליהו‟ אויף אַלע מעגלעכע אופֿנים — בסך־הכּל 120 — און מע רעדט זיי אַרויס מיט פֿאַרשיידענע נקודות. מע האָפֿט, אַז אליהו־הנבֿיא און זײַן הייליקער נאָמען וועלן באַשיצן ייִדן. אין דעם פֿאַל קאָן מען טענהן, אַז אליהו איז נישט טויט: ער איז אַרויף אין הימל לעבעדיקערהייט. די חז״ל באַטאָנען, אַז אַ פֿיזיש טויטער צדיק ווערט ברוחניות פֿאַררעכנט פֿאַר אַ לעבעדיקן; ממילא, מעג מען בעטן אַ צווייטן פֿאַר אונדז צו דאַוונען — פּונקט אַזוי, ווי מע בעט צו זאָגן אַ משברך אין דער שיל.
ווי אַזוי זאָל מען באַהאַנדלען די דאָזיקע ענינים למעשׂה, זאָלן אונדזערע לייענער באַשליסן פֿאַר זיך. כ׳האָב פּשוט געוואָלט דערמיט ווײַזן, אַז אויף דער אייבערפֿלאַך פֿון דער ייִדישער טראַדיציע — אין פֿאַל, אינעם סטאַנדאַרטן נוסח דאַוונען — טרעפֿן זיך צומאָל גאָר אינטערעסאַנטע טעאָלאָגישע קאָנטראָווערסיעס.
