פֿון אונדזער אַרכיוו: די יאָלקע אין דער אַלטער הייםFrom our archives: The Christmas tree in the old country
אַ פֿאָרווערטס־עסיי אין 1943 האָט אויסגעדריקט אַן אומגעריכטע מיינונג וועגן ייִדן וואָס קויפֿן אָדער האַנדלען מיט ניטלביימער.
Image by Forward
מיט כּמעט 80 יאָר צוריק, האָט דער אָנגעזעענער זשורנאַליסט צבֿיון (זײַן אמתער נאָמען איז געווען ד״ר בן־ציון האָפֿמאַן) געשריבן אַן אַרטיקל אינעם פֿאָרווערטס וועגן דעם וואָס ייִדן אין אַמעריקע ברענגען אין שטוב אַרײַן אַ יאָלקע, אַ ניטלבוים.
צבֿיון, וואָס איז געבוירן געוואָרן אין קורלאַנד אין 1874 און געשטאָרבן אין ניו־יאָרק אין 1954, האָט באַקומען אַ דאָקטאָראַט אין דער שווייץ און אויך אַ דיפּלאָם אין אינזשענעריע. ער האָט אָבער אויך געאַרבעט ווי אַ ייִדישער זשורנאַליסט. זײַנע ערשטע אַרטיקלען האָבן זיך באַוויזן אין דער העברעיִשער צײַטונג „המליץ“ אין 1895, אָבער אין 1915 איז ער געוואָרן אַ מיטאַרבעטער בײַם פֿאָרווערטס וווּ ער האָט געפֿירט די רובריק, „ייִדישע אינטערעסן“.
„די יאָלקע“, וואָס איז געדרוקט געוואָרן דעם 3טן יאַנואַר 1942, איז געווען צבֿיונס אָפּרוף אויף צוויי בריוו פֿון לייענער וואָס האָבן אויסגעדריקט אַ טיפֿע זאָרג וועגן דעם נײַעם ריטואַל בײַ אַ טייל אַמעריקאַנער ייִדן:
זיי ביידע, ווי זיי וואָלטן זיך צונויפֿגערעדט, פֿאַרזיכערן מיך, אַז אין דעם קריסטמעס־בוים ליגט די גרעסטע ייִדישע אַסימילאַציע און מע דאַרף דעריבער אָנפֿאַנגען אַ שטאַרקע אַגיטאַציע קעגן דעם קריסטמעס־בוים. ביידע בריוושרײַבער זײַנען פֿון רוסלאַנד און זיי דערמאָנען מיר אָן דער יאָלקע, וועלכע מע האָט זעלטן געקאָנט זען אין אַ ייִדישער היים. בלויז די גאַנץ אַסימילירטע ייִדן, און דאָס אויך ווײַט ניט אַלע פֿון זיי, פֿלעגן האָבן אין זייערע הײַזער אַ יאָלקע.
נו, איך געדענק די יאָלקע אין רוסלאַנד און איך געדענק אויך, אַז זי איז געווען אַ שטאַרקער צייכן פֿון ייִדישער אַסימילאַציע. אין מײַנע יונגע יאָרן אין רוסלאַנד בין איך געווען זייער שטאַרק אויפֿגעבראַכט אויף אַלע ייִדן, וואָס האָבן געשטעלט אַ יאָלקע אין זייער הויז. איך געדענק נאָך די פֿלאַם־פֿײַערדיקע אַרטיקלען, וואָס פֿלעגן זיך דרוקן אין „המליץ“ און „הצפירה“ קעגן אַזעלכע ייִדן.
אמת, אין מײַנע קינדער־יאָרן האָב איך אין גאַנצן ניט געוווּסט וועגן דער יאָלקע און וואָס פֿאַר אַ שײַכות זי האָט מיט ייִדישער אַסימילאַציע. אין דעם שטעטל, וווּ איך בין געגאַנגען אין חדר, זײַנען ניט געווען קיין ייִדן מיט יאָלקעס. איך קען מיך אַפֿילו ניט דערמאָנען, אַז די גויים האָבן דאָרטן געשטעלט יאָלקעס. איך האָב דעם אײַנדרוק, אַז בײַ די ליטווישע און לאַטווישע גויים פֿון און אַרום מײַן שטעטל איז ניט געווען פֿאַרשפּרייט דער מינהג פֿון יאָלקעס לכּבֿוד ווײַנאַכטן.
איך געדענק, אַז פֿאַר אונדז, חדר־קינדער, איז די נאַכט פֿון קריסטמעס, אָדער די נאַכט פֿון ניטל, ווי מע האָט עס בײַ אונדז גערופֿן, געווען אַ גאַנץ אָנגעלייגטער יום־טובֿ. מיר פֿלעגן ווערן פֿרײַ פֿון חדר באַלד נאָך מינחה. עס איז געווען אַן אָנגענומענער מינהג, אַז אין דער נאַכט פֿון ניטל טאָר מען ניט לערנען, ווײַל די מיצווה פֿון לערנען און די הייליקע ווערטער פֿון די הייליקע ספֿרים, וואָס מע לאָזט אַרויס פֿון מויל, קענען ווירקן, אַז „ער“, וואָס ווערט שטענדיק געפּײַניקט אין גיהנום פֿאַר זײַנע זינד, זאָל קריגן אַ שטיקל אָפּרו.
מע האָט אַפֿילו געזאָגט, אַז דאָס וואָרט „ניטל“ (נטל) איז אַ ראשי־תּיבֿות פֿון די ווערטער „ניט טאָר לערנען“. נאָר דער רבי האָט מיר געזאָגט, אַז דאָס וואָרט ווערט געשריבן ניט „ניטל“ נאָר „נתּל“, און דאָס מיינט דער געהאַנגענער. איך האָף, אַז מײַן רבי, וואָס איז איצט שוין געוויס אין גן־עדן, וועט מיר מוחל זײַן, ווען איך וועל זאָגן, אַז ער האָט נעבעך ניט געוווּסט, אַז דאָס וואָרט „ניטל“ שטאַמט פֿון דעם לאַטײַנישן וואָרט „נאַטאַליס“ (געבירטיק, פֿון געבירט) און אַז ניטלנאַכט מיינט דעריבער געבורטסנאַכט.
איך געדענק אויך, אַז ניטלנאַכט איז געווען גאַנץ פֿריילעך בײַ אונדז אין הויז. עס פֿלעגן קומען די גויים פֿון דערפֿער צו גיין אין קירך און זיי פֿלעגן ניט האָבן וווּ זיך אַהינצוטאָן אַ גרויסן טייל פֿון אָוונט, ווײַל די קירך איז געווען אַ צו קליינע. פֿלעגן זיי דעריבער קומען אין די הײַזער פֿון זייערע באַקאַנטע ייִדן. די שטימונג בײַ די גויים אין קריסטמעס־נאַכט געווען אַ פֿרײַנדלעכע צו די ייִדן. זײַנען עס דאָך געווען ייִדן, פֿון וועמען „ער“ איז געבוירן געוואָרן. אַנדערש איז געווען פּאַסכע. דעמאָלט זײַנען געווען די גויים שטאַרק אָנגעשטויסן קעגן די ייִדן. אמת, בײַ אונדז אין שטעטל האָבן די ייִדן מיט די גויים געלעבט פֿרײַנדלעך אַ גאַנץ יאָר, אָבער עס איז געווען אַן אונטערשייד. קריסטמעס־נאַכט זײַנען די גויים געווען פֿרײַנדלעכער, בעת פּאַסכע זײַנען זיי געווען, קען מען זאָגן, ברוגזלעך.
נאָר מיר דאַכט, אַז איך האָב זיך דאָ אַ היפּש ביסל צו פֿיל פֿאַררעדט און האָב אין גאַנצן פֿאַרגעסן וועגן דער יאָלקע. וווּ האַלט איך?
יאָ, איך האַלט דערבײַ, אַז אַ מאָל בין איך אויך געווען שטאַרק אין כּעס אויף דער יאָלקע און האָב אין איר געזען אַ קוואַל פֿון אַסימילאַציע פֿאַר ייִדן. אָבער ווען איך בין אַוועקגעפֿאָרן פֿון רוסלאַנד, האָט זיך מײַן כּעס קעגן איר אָנגעפֿאַנגען אָפּקילן. איך בין נעמלעך געקומען צו דער איבערצײַגונג, אַז ווייניקער ווי אַלץ וועט די יאָלקע פֿירן די ייִדן צו אַסימילאַציע. מײַן כּעס אויף דער יאָלקע איז אַזוי גוט ווי אין גאַנצן פֿאַרשוווּנדן, ווען איך בין געקומען אין אַמעריקע און האָב געזען, אַז דער קריסטמעס־בוים טראָגט דאָ אין גאַנצן ניט קיין רעליגיעזן כאַראַקטער און אַז די ייִדן דאָ שעפּן פֿון קריסטמעס־בוים אַ סך מער פּרנסה, ווי קריסטלעכע באַגײַסטערונג. אין דער ווירקלעכקייט האָבן די ייִדן אין אַמעריקע מער אַסימילירט דעם קריסטמעס־בוים, ווי ער האָט זיי אַסימילירט.
נאָר ווער עס וויל ניט אײַנשטימען מיט מיר, וועל איך זיך מיט אים ניט קריגן. עס זײַנען פֿאַראַן וויכטיקערע פֿראַגן וועגן וועלכע מע קען זיך קריגן.
