אַהרן צײַטלינס אַפּאָקאַליפּטישע דראַמע „דזשײקאָב דזשײקאָבסאָן“ אויפֿגעפֿירט אין פּאַריזAaron Zeitlin’s apocalyptic drama ‘Jacob Jacobson’ is staged in Paris
Photo by Sandra Chiritescu
„בלינד ביסטו, חבֿר אַרבעטער — פּאַציפֿיזם איז אױך פֿון אונדזער שטאַנדפּונקט אַן אַבסורד!“
דאָס איז ניט קײן ציטאַט פֿון אַ דיסקוסיע װעגן רוסלאַנדס איצטיקער מלחמה קעגן אוקראַיִנע. נאָר װאָס דען? דאָס צעטענהט זיך אַ סאָװעטישער דיפּלאָמאַט אין אַהרן צײטלינס פּיעסע „דזשײקאָב דזשײקאָבסאָן“ װאָס האָט זיך געדרוקט צום ערשטן מאָל אין װאַרשע אין 1931 און איז איצט אױפֿגעפֿירט געװאָרן אין פּאַריז.
אויפֿגעפֿירט די פּיעסע האָט די טרױם־טעאַטער־טרופּע פֿונעם פּאַריזער ייִדיש־צענטער פֿונעם 8טן ביזן 12טן פֿעברואַר, אונטער דער רעזשי פֿון טל חבֿר (כעווער)־כיבאָװסקי אױף דער בינע פֿונעם „טעאַטר דע ל׳אָפּרימע“, דעם „טעאַטער פֿונעם באַדריקטן“.
צום ערשטן מאָל האָט דער טרױם־טעאַטער אױפֿגעפֿירט צײטלינס פּיעסע אין האַרבסט 2021, נאָך פֿאַר דער רוסישער אינװאַזיע אין אוקראַיִנע. מלחמה, „װעלט־אונטערגאַנג“ און „דאָס לעצטע פֿײַער“ זענען טאַקע די טעמעס פֿון צײטלינס כּמו־נבֿיאישער דראַמאַטישער זעונג.
היות װי די פּיעסע איז הײַנט װײניק באַקאַנט, לאָמיך איבערגעבן אַ סך־הכּל פֿונעם סיפּור־המעשׂה.
דער ערשטער אַקט שפּילט זיך אָפּ אױף אַ שיף. אױפֿן צװישנדעק פֿאָרן די אָרעמע־לײַט, האָרעפּאַשניקעס, אַ זונה, אַ הונגערנדיק, קראַנק קינד און — שלימאַזעלאַנוס, אַ באָהעמישער פּאָעט. אױפֿן אײבערשטן דעק פּראַװעט מען בשעת־מעשׂה הוליאַנקעס און פֿרײט זיך מיטן אױסבראָך פֿון דער צװײטער װעלט־מלחמה צוליב די געשעפֿטן װאָס מע קען מאַכן מיט גיפֿטגאַזן און דאָס גלײַכן. מע צײַגט איבער דעם המון, אַז מע דאַרף פֿירן אַ מלחמה און דעם דיכטער — אַז מע דאַרף זי באַזינגען.
צװישן די דעקן און צװישן די קלאַסן דרײט זיך די הױפּט־פּערזאָן פֿון דער פּיעסע, אַ ניו־יאָרקער אַסימילירטער ייִד און מיליאָנער, דזשײקאָב דזשײקאָבסאָן (געשפּילט פֿון װעלװל ניבאָרסקי). דזשײקאָבסאָן, דער „קעניג פֿון הױזנקנעפּ“ איז, בזכות דעם פּינטעלע ייִד, דער אײנציקער װאָס זעט פֿאָרױס די קומעדיקע קאַטאַסטראָפֿע. װײַטער זײַן װײַב לוסי (לאהלע אַפּטײקער־פֿישבײן), אַן אָפּערע־זינגערין, שטעלט מיט זיך פֿאָר דעם תּמצית פֿון אַ העדאָניסטישער בעל־תּאװהניצע און פֿירט אַ ליבע מיט אַ פּילאָט. בײַם סוף פֿון ערשטן אַקט באַװײַזט זיך „דער װאַסערהאַר“, װאָס נאָר דזשײקאָבסאָן מיט זײַנע „קלוגע, אומעטיקע אױגן“ דערבליקט אים. דזשײקאָבסאָן גײט אין ים אַרײַן מיטן װאַסערהאַר.
דער צװײטער אַקט קומט פֿאָר אינעם װאַסערהאַרס מלכות, אינעם „פֿאַרבאָרגענעם האַרץ“ פֿון אוקינוס. דאָ, אינעם „צױבער־גבֿול“ פֿון די זינגענדיקע און טאַנצנדיקע ים־גײַסטער באַשליסט דזשײקאָבסאָן אָנצונעמען די װאַסער־קולטור און זיך פֿונסנײַ צו אַסימילירן. די װאַסער־גײַסטער װערן ניט איבעריק נתפּעל פֿונעם נײַ צוגעקומענעם; די מענטשישע מלחמה װאַרפֿט אָן אַ פּחד אױף זײ. דזשײקאָבסאָן דערקלערט זײ אָבער אַז דער װעלטקריג װעט געדױערן בלױז דרײַ טעג צוליב דער פֿאָרגעשריטענער מלחמה־טעכניק. מיט אַ מאָל פֿאַלן לוסי און איר ליבהאָבער, דער פּילאָט, מיטן אַעראָפּלאַן אַראָפּ אין װאַסער אַרײַן און בלײַבן ליגן טױטע אױפֿן דעק ים.
װײַטער האָט דער רעזשיסאָר, חבֿר־כיבאַװסקי, אַרײַנגעשטעלט צװישן די אַקטן אַ סצענע מיט די מלאכים, װאָס קומט בײַ צײטלינען ערשט שפּעטער. דער רבונו־של־עולם זאָגט זיך אָפּ פֿון ראַטעװען די מענטשהײט, נאָר דער מלאך מטטרון שטעלט זיך אײַן פֿאַר די בני־אָדם; די פּמליא־של־מעלה װיל טאַקע איבערחזרן מעשׂה־בראשית.
דריטער אַקט: אין דער וואַסערוועלט קומט אָן אַ מלאך, סנסיני, און איז מודיע: „מיר איז באַפֿױלן, דעם לעצטן מענטש אױפֿצוזוכן און אים צו באַזעצן אין אַ נײַעם גן־עדן […]. פֿון אים זאָל אַ נײַע מענטשנװעלט זיך אָנהײבן, װאָרן איר װײסט דאָך: די פֿריִערדיקע איז אין גאַנצן אונטערגעגאַנגען.“ דזשײקאָבסאָן װיל ניט צוריק אױף דער ערד, נאָר מיט אַ פּערלשנור איז מען מחיה־מתים זײַן װײַב לוסי, און זי העלפֿט אַריבערשלעפּן איר מאַן בעל־כּרחו אין גן־עדן אַרײַן.
פֿערטער און לעצטער אַקט: אין גן־עדן, „ביבליש־מאָדערניזירט“. אַחוץ די נײַע אָדם און חווה איז דאָ דער נחש־הקדמוני. בשעת לוסי־חווה טאַנצט מיטן נחש, עקשנט אָדם זיך אײַן און װיל מע זאָל אים װײַזן די מוסטערן פֿון דער סחורה, ד״ה די קומעדיקע דורות פֿון מענטשן־באַשאַף. אין אַ חלום־זעונג באַװײַזן זיך אײנער נאָכן צװײטן — אין אַ ביסל אַ פֿאַרפּלאָנטערטן סדר — קין, נח, שלמה־המלך, דער גריכישער דיכטער האָמעראָס, נאַפּאָלעאָן, לענין, מוסאָליני, ניוטאָן, אײַנשטײן און צום סוף דער מחבר אַלײן, אַהרן צײטלין. אַ קיצור, עס חזרט זיך איבער די גאַנצע מענטשהײט־געשיכטע. דזשײקאָבסאָן באַגרײַפֿט אַז אַזאַ נאָכגעמאַכטע װעלט קען ניט זײַן פֿונעם רבונו־של־עולם און װיל ניט זײַן קײן שותּף צו דעם עסק. כּדי צוצוקומען צום באַהאַלטענעם גאָט, נעמט ער זיך ס׳לעבן. בלית־ברירה באַשליסן דער נחש און דער מלאך סנסיני דעריבער, אױסצושנײַדן פֿון חווהס ריפּ אַ פֿרישן אָדם־הראשון, און דערמיט פֿאַרענדיקט זיך די פּיעסע.
די פּאַריזער אױפֿפֿירונג פֿון דער אױסטערלישער פּיעסע איז געװען זײער געראָטן. אײנע פֿון אירע גרעסטע מעלות איז מסתּמא די אָריגינאַלע מוזיק װאָס ניקאָלאַ דיפּען האָט אױסקאָמפּאָנירט — פֿאַר פֿידל, געשפּילט פֿון דיפּען אַליין; פּיאַנע (באַסטיאַן האַרטמאַן) און האַרף (סעסיל נעזער חבֿר). מע װאָלט ניט געקענט געפֿינען קײן בעסער צוגעפּאַסטן אינסטרומענט װי די האַרף פֿאַר דעם װאַסערהאַרס „הודזשענדיקער גרױסער װאַסער־באַנדורע“. בכלל פּאַסט די מוזיק זיך אַלעמאָל צו צו די פּערסאָנאַזשן װאָס טרעטן אױף און גיט איבער די שטימונג, למשל, אַז ס׳ברעכט אױס די מלחמה.
בדרך־כּלל איז חבֿר־כיבאָװסקי אַ בריה אױף צו ניצן גאָר פּשוטע מיטלען װאָס האָבן אַ גרױסע פּעולה, דער עיקר װאָס שײך דער געהעריקער פּאָרציע איראָניע: אַז לוסי און איר פּילאָט פֿאַלן אַראָפּ אין ים, למשל, װערט די סצענע פֿאַרגליװערט אױף אַ סעקונדע און דער רעזשיסאָר טרעט אױף כּדי אַהינצוּװאַרפֿן אַ גומען אױפֿבלאָז־אַעראָפּלאַנדל.
די פּיעסע אַלײן איז גוט אָנגעזאַפּט מיט אַ ביטערער איראָניע. שלימאַזעלאַנוס, „דער לעצטער דיכטער“, למשל, שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ מין פּאַראָדיע אױפֿן עקספּרעסיאָניסטישן פּאָעט פֿון די טעג פֿון דער ערשטער װעלט־מלחמה. אַגבֿ, דער אַקטיאָר װאָס שפּילט דעם שלימאַזעלאַנוס — לײבל ניבאָרסקי דע מילרע — האָט אַרױסגעװיזן אַ גאָר גרױסן בינע־טאַלאַנט. בעת ער שפּילט, באַהערשט ער טאַקע די סצענע. װאָס שײך באַװעגן זיך אױף דער בינע, שטײען ס׳רובֿ אַקטיאָרן טאַקע אַ ביסל אָפּ פֿון אים. די מלאכימס הוויות און זשעסטן װירקן אַ מאָל צו געקינצלט, און דער עיקר אַז ס׳געפֿינט זיך אַ גרופּע מענטשן אױף דער בינע, באַקומט זיך אָפֿט מאָל אַ צו גרױס טומלעניש. נאָר דאָס זײַנען זײַטיקע טענות.
צוריק צו דער זאַך: די איראָניע װײַזט זיך אַרױס שױן בײַם סאַמע אָנהײב פֿון דער דראַמע װען מיר באַקענען זיך מיט אַ רײ פּאַרשוינען אױפֿן צװישנדעק פֿונעם אַטלאַנטיק־פּראָם. די דאָזיקע אַרױסגעשטױסענע פֿון דער געזעלשאַפֿט זעען אױס װי איבערגעטריבענע עקספּרעסיאָניסטישע פּאָרטרעטן, לױטן נוסח פֿון דער „נײַער זאַכלעכקײט (אָביעקטיװקײט)“ בײַ אַזעלכע קינסטלער װי דזשאָרדזש גראָס אָדער אָטאָ דיקס. אַזאַ מין נטיה צו קאַריקאַטור איז גורם אַז די פֿיגורן זעען אָפֿט אױס שאַבלאָניש און מער װי סימבאָלן פֿון געװיסע אידײען אײדער װי אמתדיקע מענטשן. ניט געקוקט אױף דעם זײַנען די אַקטיאָרן מצליח צו שאַפֿן אַן אײַנדרוק פֿון לעבעדיקע פּערזענלעכקײטן.
ס׳איז נאָר אַ שאָד װאָס די פּיעסע האָט אַזאַ שטאַרק פֿרױען־פֿײַנטלעכע טענדענץ. די ערגסטע אױסדרוקן פֿון װײַבער־שׂינאה האָט דער רעזשיסאָר, דאַנקען גאָט, טאַקע אָפּגעמעקט, נאָר לוסי בלײַבט פֿון דעסטװעגן אַן אומצניעותדיקע, ניט איבעריק קלוגע פּריצה, „װי אַלע פֿרױענצימער“. אױפֿן דאָזיקן פֿאָן איז כּדאַי אַרױסצוהײבן דעם שפּילערישן אױפֿטו פֿון דער אַקטריסע לאהלע אַפּטײקער־פֿישבײן װאָס שפּילט די װײַבלעכע הױפּטראָלע. כ׳האָב נאָר אײן טענה, װאָס לוסי די אָפּערע־זינגערין זינגט לײדער גאָר ניט, כאָטש לױט צײטלינס פּיעסע שבכּתבֿ װאָלט מען זי געהערט זינגען, ווען דאָס פּאָרפֿאָלק קומט אָן אין גן־עדן.
ניט געקוקט אױף די חסרונות פֿון א. צײטלינס פּיעסע בלײַבט זי אַ ביז גאָר אינטערעסאַנטער בײַשפּיל פֿון פּאָסט־עקספּרעסיאָניסטישער ליטעראַטור אױף ייִדיש. דערצו זײַנען דאָ אָן אַ שיעור רמזים אױף אַנדערע ליטעראַרישע װערק און אַ טשיקאַװע קאָמבינאַציע פֿון קבלה און אַ מעשׂהדיקער פֿאַנטאַזיע־װעלט.
װי געזאָגט, זעט מען דאָ בולטע סימנים פֿון „נײַער זאַכלעכקײט“. צײטלינס כּמו־נבֿיא װײַזט ניט אַרױס קײן מיטלײַד, נאָר גלײַכגילט און, העכסטנס, רחמנות אױף זיך אַלײן. כאָטש דזשײקאָבסאָן װאַקלט זיך שטענדיק צװישן אַ פֿאַרהאַװעטער לעבעדיקײט און מרה־שחורהדיקן אומעט, טראַכט ער אָבער כּסדר מיטן קילן שׂכל פֿון אַן עגאָיִסטישן געשעפֿטסמאַן װעמעס געפֿילן זײַנען פּונקט אַזױ אָפּגעטעמפּט װי בײַם עולם װאָס װיל ניט הערן דעם קול־קורא־במידבר. אַזױ אַרום איז דזשײקאָבסאָן באַשטימט פֿון אַ שפּאַנונג צװישן „װיזיאָנערישער אָנגעלאָדנקײט און רעאַליסטישער ניכטערקײט“ (אױסדריק פֿונעם פֿאָרשער אַבֿרהם נאָװערשטערן בנוגע אַן אַנדער פּיעסע).
„דזשײקאָב דזשײקאָבסאָן“ באַגײט זיך אָן קײן נבֿיאישן פּאַטאָס, כאָטש צו מאָל שײַנט אַרױס דורכן שלײער פֿון איראָניע אַ טיפֿע פֿאַרצװײפֿלונג, למשל, אַז דזשײקאָבסאָן טענהט: „די אַלטע מעשׂה! אַן אָדמל, אַ חװהלע, אַ נחשל“ און אַזױ װײַטער, „ביז מענטשן װעלן זיך פֿונאַנדערקַיִנען“ פֿאַר אַ נײַס. דזשײקאָבסאָן האָט ניט קײן אױסװעג, ס׳בלײַבט נאָר אַ קאַטאַסטראָפֿאַלע קאָשמאַר־װיזיע: אַן אײביקער נצחון פֿון פֿאַרנײנונג און טױט. ניטאָ קײן שמץ פֿון האָפֿענונג אױף גאולה. פֿאַרקערט, מיטן איבערנוצן דזשײקאָבסאָנען װי אַ כּלומרשט נײַעם אָדם־הראשון לאַכט דער מחבר נאָך אָפּ פֿון אוטאָפּיעס מכּוח אַ נײַעם מענטש.
אין דער עקספּרעסיאָניסטישער ליטעראַטור איז דער הספּד אַ מהותדיקער זשאַנער. אָט װי אַזױ דזשײקאָבסאָן איז מספּיד זײַן אומגעקומען װײַב: „לוסי, לוסי! װיפֿל גוטע, פֿרישע, אומגעפֿעלשטע דאָלאַרן האָט מיך אָפּגעקאָסט דײַן שלעכטע, געפֿעלשטע און אומפֿרישע ליבע! […] מ׳זאָל אונטערציִען אַ לעצטן בילאַנס — װעט בלײַבן אַ ריזיקע מאַנקאָ.“ דאָ װעל איך זיך דערלױבן צו מאַכן אַ באַמערקונג אױפֿן ראַנד פֿון דער פּאַריזער פֿאָרשטעלונג: אין װעלװל ניבאָרסקיס שפּיל (אין דער ראָל פֿון דזשײקאָבסאָן) װאָלט מען אַ מאָל געמעגט שטאַרקער שפּירן דעם טיפֿן ייִאוש װאָס באַהאַלט זיך אין אַזעלכע אַרױסזאָגעכצן.
װי ס׳איז דער שטײגער פֿון װיזיאָנערישע יחידים אין אַפּאָקאַליפּטישע יצירות, פּרוּװט אױך דזשײקאָבסאָן זיך אַנטקעגנשטעלן דעם גאַנג פֿון דער צײַט, אָדער לכל־הפּחות צו אַנטלױפֿן פֿון אים אױפֿן דעק ים (עפּעס װי דער נבֿיא אין ספֿר יונה), נאָר אָן דערפֿאָלג. באַלד װי ער האָט קײן ספֿקות ניט אַז דער רבונו־של־עולם האָט גאָרנישט ניט צו טאָן מיטן איבערניצעװען דאָס פּאָרפֿאָלק דזשײקאָבסאָן אױף נאָכצוקרימען מעשׂה־בראשית, װיל דזשײקאָבסאָן אַ לעצט מאָל אַנטלױפֿן פֿון דער משונהדיקער װאָר װאָס װעט זיך סײַ װי אױסלאָזן קרום. אין אַ לעצטן אַקט פֿון מרידה באַגײט ער זעלבסטמאָרד.
אין אָט דעם מאָמענט שפּאַרט פּלוצלונג אַפֿיר אַ מין גאָט־בענקשאַפֿט װאָס שטימט ניט אײַן מיט דער „נײַער זאַכלעכקײט“, און עס בלישטשעט אַרױס אַ חסידיש־ראָמאַנטישע האָפֿענונג אַז אױף יענער װעלט קען אַ נשמה זיך באַהעפֿטן מיט איר באַשעפֿער, מיטן אור־אין־סוף.
אַזױ פֿאַרבלײַבט אַ װעלט אָן אַ מיסטער דזשײקאָבסאָן און, ממילא, נאָך ערגער װי פֿריִער, דערצו — אָן ייִדן. דער עולם אין טעאַטער װידער פֿאַרבלײַבט מיטן רושם פֿון אַן אומהײמלעכן, אױפֿטרײסלענדיקן חלום. אָבער באַגלײַך מיט צעבראָכנקײט און ייִאוש דריקט זיך אין דער דראַמע אױך אױס אַ שפּילעװדיקער חוש הומאָר, און דעם פּאַריזער טרױם־טעאַטער איז טאַקע געלונגען צו פֿאַרװײַלן דעם עולם; אַלע פֿאָרשטעלונגען זײַנען געװען אױספֿאַרקױפֿט ביזן לעצטן בילעט. לױט מײַן מײנונג האָבן חבֿר־כיבאָװסקיס קירצונגען טאַקע פֿאַרבעסערט די פּיעסע. מירצעשעם, װעט מען אױף להבא שפּילן אין נאָך שטעט אַחוץ פּאַריז, װעט מען דאָרט אויך קענען געניסן דערפֿון.
