בעלאַ שאַגאַלס זכרונות פֿון ראש־השנהBella Chagall’s Rosh Hashanah memories
איך אײַל זיך מיט דער מאַמען גיין צו תּשליך. אַלע אָנגעטאָן אין שװאַרץ, װי זײ װאָלטן, חלילה, גײן צו אַ לװיה.
ייִדן גייען צו תּשליך, צייכענונג פֿון מאַרק שאַגאַל Illustration by Marc Chagall
קומען אָן ימים־נוראים — פֿאַרטומלט זיך אין גאַנצן אונדזער שטוב. יעדער יום־טובֿ ברענגט מיט זיך זײַן טעם, יעדערער װיקלט זיך אין זײַן אײגענער לופֿט אַרײַן. אַ לײַכטע, שהחײנודיקע, אױסגעװאַשענע לופֿט, װי נאָך אַ רעגן — די לופֿט פֿון ראש־השנה.
נאָך די שװאַרצע סליחות־נעכט שטײט אַרױס צום נײעס יאָר אַ קלאָר זונענדיקער טאָג. די װאָך פֿון סליחות — די אומרויִקסטע װאָך. דער טאַטע כאַפּט זיך אױף אין מיטן נאַכט, װעקט אױף די ברידער און זײ אַלע טוען זיך שטיל אָן און פֿאַרשװינדן, װי גנבֿים, הינטער דער טיר.
װאָס זוכן זײ אין דער קעלט, אין די פֿינצטערע גאַסן? אין בעט איז דאָך אַזױ װאַרעם! און װי, אַז זײ קומען גאָר נישט צוריק, װעלן מיר דאָך מיט דער מאַמען זײער װײנען? איך הײב שױן אָן אַלײן כּמעט צו װײנען און פֿאַרװיקל זיך טיפֿער אין די קאָלדרעס.
מיט אַ בלאַס אױסגעמאַטערט פּנים טרינקט דער טאַטע טײ אין דער פֿרי. דער ערבֿ־יום־טובֿדיקער טומל פאַרטרײבט אַלעמענס מידקײט.
מען פֿאַרמאַכט פֿרי די קראָם. אַלע גרײטן זיך גײן אין שול אַרײַן. מע גרייט זיך מער װי אַלע מאָל, װי מע װאָלט צום ערשטן מאָל אַהין גײן. יעדערער טוט אָן װאָס נײַס, װער אַ פֿרישן, העלן הוט, װער אַ נײַעם שניפּס, װער אינגאַנצן אַ נײַעס בגד.
די מאַמע טוט אױך אָן אַ װײַס־זײַדענע בלוזקע און, װי אַ באַנײַטע מיט אַ פֿרישער נשמה, אײַלט זי זיך גײן אין שול אַרײַן.
אַן עלטערע ברודער מישט איר אױף דעם גראָבן מחזור און פֿאַרבײגט די זײַטן, װוּ זי דאַרף דאַװנען. אױף זײ שטײט שױן פֿון יאָרן לאַנג אָנגעשריבן מיט דעם זײדנס האַנט: זאָג.
דערקענט די מאַמע די שורות, װאָס זי האָט אױסגעװײנט פאַראַיאָרן. אַ ציטער פֿאַרװאָגלט אירע אױגן. זי אײַלט זיך אין שול אַרײַן זײ װײַטער צו באַװײנען, װי גאָר פֿונדאָסנײ.
אַ פּאַק מיט ספֿרים אָנגעגרײט פֿאַר איר. זי װיקלט זײ אין אַ גרױס נאָזטיכל אַרײַן און נעמט זײ אַלע מיט זיך. זי דאַרף דאָך אױסבעטן אַ גוט־יאָר פֿאַר דער גאַנצער משפּחה.
דעם טאַטנס ספֿרים און טלית קומט אָפּנעמען בײַטאָג דער שמש.
איך בלײַב אײנע אַלײן. די שטוב איז פּוסט און איך בין אױך װי אַן אױסגעלײדיקטע. דאָס אַלטע יאָר, װי אַ פֿאַרלאָרענער, שלעפּט זיך ערגעץ־װוּ הינטער די פֿענצטער. דאָס קומעדיקע יאָר דאַרף דאָך זײַן אַ העלס, אַ ליכטיקס. כ׳װיל גיכער איבערשלאָפֿן די נאַכט.
צו־מאָרגנס אין דער פֿרי גײ איך אױך אין שול. איך בין אױך אָנגעטאָן אין נײַע קלײדער, פֿון קאָפּ ביז די פֿיס. די זון שײַנט. די לופֿט — קלאָר און לעבעדיק. מײַנע נײַע שיכלעך קלאַפּן טרוקן אָפּ. איך אײַל זיך צו. אַװדאי איז שױן אין שול אָנגעקומען דאָס נײַע יאָר. אַװדאי בלאָזט שױן דאָרט דער שופֿר. ס׳קלינגט מיר שױן אין די אױערן. מיר דוכט זיך, דער הימל אַלײן האָט זיך אַראָפּגענידערט און יאָגט זיך צו דער שול מיט מיר אינאײנעם. איך לױף צו דער װײַבערשער שול, כ׳גיב אַ שטופּ די טיר. ס׳גיט אַ בלאָז פֿון דאָרט אַ היץ, װי פֿון אַ באַקאױװן. אַ פֿאַרשטיקטע לופֿט פֿאַרכאַפּט דעם אָטעם. די שול איז אָנגעפּאַקט. די הויכע טישלעך פאַרװאָרפֿן מיט ספֿרים. אַלטע װײַבער זיצן, װי אײַנגעזונקענע. מײדלעך שטײען, כּמעט אױף די קעפּ פֿון די אַלטיטשקע. קינדער שטופּן זיך אונטער די פֿיס.
איך װיל זיך צורוקן צו דער מאַמען. אָבער זי זיצט אַזױ װײַט, גאָר פֿון פֿאָרנט, בײם סאַמע פֿענצטער פֿון מאַנסביל־שול. װי איך גיב מיך נאָר אַ ריר, טוט זיך אַ קער צו מיר אַ װײַבערשע פּלײצע. אַ פֿאַרװײנט פּנים גיט בײז אױף מיר אַ קוק:
– אָה !… אָה !… – בלאָזט זיך אױס אױף מיר איר כּעס. מע שטופּט מיך פֿון הינטן און, װי אַ באַפֿרײַטע, פאַל איך צו צום פּאַרענטש.
די מאַמע גיט מיר אַ װוּנק מיט אַן אױג. זי איז צופֿרידן, װאָס איך בין שױן לעבן איר. אָבער װוּ איז דער שופֿר? װוּ איז דאָס נײַע יאָר?
איך קוק אױף די װענט פֿון מאַנסביל־שול. דער אָרון־קודש — פֿאַרמאַכט. דאָס פּרוכת — פֿאַרצױגן. שטיל איך רויִק היטן אים די צװײ אױסגענײטע לײבן. ייִדן טומלען זיך, װי פֿאַרנומען מיט אַנדערש װאָס. בין איך געקומען צו פֿרי, צו שפּעט?
מיט אַמאָל ציט זיך אױס פון אונטער אַ טילת אַ האַנט מיט אַ שופֿר און בלײַבט אין דער לופֿטן. דער שופֿר גיט אַ בלאָז. אַלע װעקן זיך אױף. מע הערט אױף רעדן צװישן זיך. מע װאַרט. דער שופֿר גיט װײַטער אַ בלאָז. אָפּגעהאַקט, װי ס׳װאָלט אים אױסגעפֿעלט אָטעם.
ייִדן קוקן זיך איבער. דער שופֿר בלאָזט, אַ הײזעריקער. אַ מורמל פֿאַרלױפט איבער דער שול.
— װאָס פֿאַר אַ שופֿר־בלאָזן? אים פֿעלט כח… אפֿשר בעטן אַן אַנדערן?…
און מיט אַמאָל, װי דער בעל־תּוקע װאָלט דורכגעשטופּט דעם בײזן שׂטן, װאָס האָט פֿאַרשטאָפּט דעם שופֿר, הערט זיך אַ רײנער, לאַנגער שאַל. װי אַ רוף, איז ער פֿאַרלאָפֿן איבער דער גאַנצער שול, פֿאַרבלאָזט אַלע װינקלען. ייִדן האָבן אָפּגעלעבט. װער עס גיט אַ זיפץ, װער ס׳שאָקלט צו. דער שאַל גיט זיך אַ הױב אין דער הױך. די װענט — װי אַ ריר געטאָן. ער קומט אָן צו מיר, צו מײַן פּאַרענטש. ער בלאָזט אין באַלקן אַרײַן, שטופּט די דיקע לופֿט, פֿאַרשטאָפּט יעדן ליידיקן אָרט. ער פֿאַרבלאָזט מײַנע אױערן, מײן מױל. ס׳טוט מיר אַפילו װײ אין בױך. װען װעט זיך אױסבלאָזן דער שופֿר? װאָס װיל פֿון אונדז דאָס נײַע יאָר?
***
איך דערמאָן זיך אָן אַלע מײַנע עבֿירות. גאָט װײס, װאָס װעט זײַן מיט מיר? ס׳האָט זיך דאָך אַזױ פֿיל אָנגעקליבן פֿאַרן יאָר! דערװאַרט איך זיך קױם אױף דעם נאָכמיטאָג. איך אײַל זיך מיט דער מאַמען גײן צו תּשליך, אױסטרײסלען די עבֿירות אין אונדזער גרױסן טײַך. אויפֿן װעג אַנדערע װײַבער, מענער — אַלע גײן אַראָפּ דאָס קלײן געסל, װאָס פֿירט צום ברעג. אַלע אָנגעטאָן אין שװאַרץ, װי זײ װאָלטן, חלילה, גײן צו אַ לװיה. די לופֿט איז קאַלטלעך. פֿון הױכן ברעג טײַך, פֿון גרױסן שטאָטגאָרטן בלאָזט אַ װינט — פֿליִען בלעטעלעך אַראָפּ. געלע, רױטלעכע, װי שמעטערלינגען, דרײען זײ זיך אין דער לופֿטן, קוליען זיך איבער, צעפֿאַלן זיך אױף דר׳ערד. פֿליִען אױך אַזױ אונדזערע עבֿירות? די בלעטלעך שורשען, קלעפּן זיך צו די שיך. איך פאַרשלעפּ זײ מיט זיך. מיט זײ צוזאַמען איז נישט אַזױ מוראדיק צו גײן צו תּשליך.
— װאָס שטעלסטו זיך אַלץ אָפּ? — גיט די מאַמע מיך אַ צי פֿאַרן האַנט. — לאָז צו־רו די בלעטלעך!
באַלד שטעלן זיך אַלע אָפּ. די גאַס האָט זיך װי אָפּגעהאַקט. טיפע, קילע װאַסערן, װי צוגעשװווּמען צו די פֿיס.
אױפֿן ברעג טײַך טונקען זיך שװאַרצע רעדלעך ייִדן. זײערע אױסגעצױגענע קעפּ מיט בערד װאַקלען זיך, טובֿלעך זיך אין װאַסער, װי זײ װאָלטן װעלן אָנזען דעם אָפּגרונט אַלײן. מיט אַמאָל גיבן די ייִדן אַ דרײ זײערע קעשענעס; פֿון אונטערשלאַק רײַסן זיך אָפּ ברעקלעך, קײַקלעך. די ייִדן מאַכן אַ ברכה אױפֿן קול און װאַרפֿן די ברעקלעך צוזאַמען מיט די עבֿירות אין װאַסער אַרײַן. אָבער, װי װעל איך אױסטרײסלען מײַנע עבֿירות? איך האָב נישט קײן ברעקלעך אין די קעשענעס, האָב אַפֿילו קײן קעשענעס ניט.
שטײ איך לעבן דער מאַמען און טרײסל זיך פֿון קאַלטן װינט, װאָס הױבט אױף אונדזערע קלײדלעך. די מאַמע זאָגט מיר אונטער די ברכות און די ברכות מיט די עבֿירות צוזאַמען פֿאַלן פֿון מױל גלײַך אין װאַסער אַרײַן. מיר דוכט זיך דער טײַך איז װי אַנגעשװאָלן פֿון אונדזערע אַלעמענס עבֿירות און קײַקלט די מיט אַמאָל פֿאַרשװאַרצטע װאַסערן.
אַן אױסגעלײדיקע, קער איך זיך אַהײם. די מאַמע זעצט זיך גלײַך זאָגן תּהילים. זי װיל נאָך פֿאַרכאַפּן דעם טאָג, װיל נאָך װאָס אױסבעטן בײַ גאָט. אַ זשומען פֿאַרלױפֿט איבער דער פֿינצטערער שטוב. די לופֿט פֿאַרװאָלקנט זיך װי דער מאַמעס שפּאַקולן. די מאַמע װענט, שאָקלט שטיל מיטן קאָפּ.
װאָס זאָל איך טאָן?
מיר דוכט זיך, פֿון די געדיכטע תּהילים־שורות גליטשן זיך װײך אַראָפּ אונדזערע זײדעס, באָבעס. ס׳װיגן זיך זײערע שאָטנס, זײ ציִען זיך, װי פֿעדים, רינגלען מיך אַרום.
איך האָב מורא זיך אַ קער צו טאָן. אפשר שטײט װער הינטער מײן רוקן און װיל מיך פאַרכאַפּן אין זײַנע אָרעמס?
— מאַמע! — האַלט איך נישט אױס און גיב זי אַ טרײסל פֿאַרן אַרבל.
זי הײבט אױף דעם קאָפּ, שנײַצט די נאָז און הערט אױף צו װײנען. זי גיט אַ קוש דעם תּהילים און מאַכט אים צו.
— באַשקע, — גיט זי מיר אַ זאָג, — איך גײ אין שול אַרײן. מיר װעלן באַלד אַלע קומען צוריק. ס׳ט צוגרײטן דעם טיש, מײַן קינד!
— מאַמע, דאָס איז אױף שהחײנו מאַכן?
װי זי גײט אַװעק, עפֿן איך פֿאַנאַנדער די שפּײַז־אַלמערס. כ׳שלעפּ פֿון דאָרט אַרױס הױכע פּאַפּירענע זעק, אַנגעפּאַקט מיט פֿרוכטן, און שיק זײ אױס אױפֿן טיש. װי אין אַ גרױסן גאָרטן, צעקײַקלען זיך אױפֿן טיש גראָבע, גרינע קאַװענעס. אָן אַ זײַט בלײַבן ליגן שטענגלעך װײַנטרױבן — װײַסע, רױטע. גרױסע באַרן, זאַפֿטיקע, האָבן זיך איבערגעקוליעט אױף זײערע קעפּלעך. זיסע געלע עפּל גילדענען זיך, װי מע װאָלט זײ שױן געהאַט אײנגעטונקט אין האָניק. פֿלױמען, טונקל־רויטע, צעשיטן זיך איבערן גאַנצן טיש.
אױף װאָס זשע מאַכן שחײנו? מיר האָבן דאָך פֿון דעם אַלעם געגעסן אַ גאַנץ יאָר?
איך זע, פֿון אַן אַנדער זאַק שטעקט אַרױס, װי אַ סאָסנע־בײמל, אַן אַנאַנאַס. אַ נײַער, פֿרעמדער פֿרוכט.
— סאַשע, װײסטו װוּ ס׳װאַקסט אַן אַנאַנאַס?
— װער װײסט? — מאַכט זיך מיט די הענט. — כ׳האָב אַנדערש װעגן װאָס צו טראַכטן!
קײנער װעסט ניט פֿון װאַנען ס׳קומט דער אַנאַנאַס. מיט זײן דראַפּיקער הױט זעט ער אױס, װי אַ מאָדנער פֿיש. זײַן עק אָבער בלײַבט שטײן פֿון אױבן, װי אַ פֿאַנאַנדערגעשפּרײטער פֿעכער. איך גיב אַ ריר זײַן אָנגעשטאָפּט בײַכל, ציטערט ער אױף פֿון אױבן ביז אַראָפּ. ס׳איז נישט אַזױ גלאַט אים אָנצורירן. ער האַלט זיך עפּעס װי אַ קײסער. איך צאַם פֿאַר אים אָפּ דעם מיטן טיש.
סאַשע צעשנײַדט אים אָן רחמנות. װי אַ לעבעדיקער פֿיש, צעקרעכצט זיך דער אַנאַנאַס אונטער איר שאַרפֿן מעסער. זײַן זאַפֿט, װי װײַסע בלוט, צעשפּריצט זיך איבער די פֿינגער. איך גיב אַ לעק. אַ זיס־ביטערע טעם.
איז דאָס דער טעם פֿון נײַעם יאָר?
— גאָט מײַנער! — שעפּטשע איך אין אײַלעניש. — ביז אַלע קומען פֿון שול צוריק, גיב אַ טראַכט װעגן אונדז! טאַטע־מאַמע בעטן אױס אין שול אַ גאַנצן טאָג אַבי דיר אַ גוט יאָר. דער טאַטע טראַכט דאָך שטענדיק װעגן דיר! און די מאַמע, אױף יעדן טראָט דערמאָנט זי דאָך דײַן נאָמען! דו װײסט, װי זײ זײַנען פֿאַרהאָרעװעט, פֿאַרזאָרגט. גאָט מײַנער, דו קענסט אַלץ! מאַך, מיר זאָלן האָבן אַ זיס, גוט יאָר!
איך באַשיט שנעל דעם ביטערן אַנאַנאַס מיט מעל־צוקער.
— גוט יום־טובֿ! גוט יום־טובֿ! — שרײַען איבער אײנער דעם אַנדערן די אַרײַנגעלאָפֿענע ברידער.
גלײַך נאָך זײ קומען טאַטע־מאַמע אַרײַן, בלאַסע און אױסגעמאַטערטע.
— לשנה טובֿה תּכּתבֿו ותחתמו!
ס׳האַרץ האָט מיר אַ שפּרונג געטאָן. ס׳האָט זיך געדוכט, גאָט אַלײן רעדט מיט זײער מױל.
A message from our Publisher & CEO Rachel Fishman Feddersen
I hope you appreciated this article. Before you go, I’d like to ask you to please support the Forward’s award-winning, nonprofit journalism during this critical time.
At a time when other newsrooms are closing or cutting back, the Forward has removed its paywall and invested additional resources to report on the ground from Israel and around the U.S. on the impact of the war, rising antisemitism and polarized discourse.
Readers like you make it all possible. Support our work by becoming a Forward Member and connect with our journalism and your community.
— Rachel Fishman Feddersen, Publisher and CEO
