די נײַע „אותיות־קונסט“ פֿון דער פֿראַנצייזישער קינסטלערין טאַניאַ מוראָ The new ‘Yiddish letter art’ of French artist Tania Mouraud
טאַניאַ מוראָ, „מיר וועלן נישט פֿאַרשטומען“ (2022) Photo by Tania Mouraud
די פֿראַנצייזישע קינסטלערין טאַניאַ מוראָ איז — ווי דער פּאָעט אַהרן גלאַנץ־לעיעלעס האָט געשריבן אין זײַן ליד „דער גאָט פֿון ישׂראל“ — „אין אותיות פֿאַרליבט“, און בפֿרט אין ייִדישע אותיות.
כאָטש זי האָט במשך איר לאַנגער קאַריערע געאַרבעט אין פֿאַרשיידענע מעדיומס: מאָלערײַ, פֿאָטאָגראַפֿיע, אינסטאַלאַציעס, ווידעאָ, טיפּאָגראַפֿיע, קלאַנג־פֿאָרשטעלונגען און פּאָעזיע, קאָנצענטרירט זי זיך אין די לעצטע יאָרן דער עיקר אויף דעם וואָס מיר וועלן רופֿן „אותיות־קונסט“. ד״ה, די אותיות אַליין אין שוואַרץ און ווײַס, זײַנען דאָס קונסטווערק אין פֿאַרשיידענע פֿאָרמאַטן: אַ מאָל אָפּדרוקן אויף פּאַפּיר און אויף לײַוונט, אַ מאָל וואַנטגעמעלן, באַרעליעף אָדער גאָפֿראַזש (אַמבאָסירן).
מוראָ האָט אָנגעהויבן אַרבעטן מיט אותיות אין די 1970ער יאָרן מיט פּראָטעסט־לאָזונגען, דערנאָך האָט זי געשעפּט אינספּיראַציע פֿון דער מערבֿ־ליטעראַטור און לעצטנס כּמעט אויסשליסלעך פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור.
איר פּראָצעס איז אָפֿט אַזאַ: ווען זי ווערט טיף באַרירט פֿון אַ ליד, נעמט זי עטלעכע אותיות פֿון דעם ליד (וואָס זי האָט זיך אײַנגעשאַפֿט פֿאַר דעם צוועק אין דרײַ־דימענסיעס) און וואַרפֿט זיי אַרויף אויף אַ ווײַסער אייבערפֿלאַך. פֿאַרשטייט זיך, אַז די אותיות וואָס זי נעמט זײַנען פֿאַרבונדן מיט ווערטער, פֿראַזעס אָדער זאַצן פֿונעם ליד וואָס רעדן צו איר. דער געדאַנק איז איר אײַנגעפֿאַלן טאַקע בשעת זי האָט געלייענט לעיעלעסעס „גאָט פֿון ישׁראל“:
האָט ער גענומען אין אַ גרוי־גרויען אַמאָל,
און פֿון באַרג־אַראָפּ אין אַ טאָל,
געוואָרפֿן צוויי הויפֿנס אותיות,
זיי צעשאָטן איבער די וועגן פֿון דער ערד.
זיי האָבן געפֿינקלט מיט רייד, מיט מימראס געפֿלעמלט.
מוראָס אותיות פֿינקלען און פֿלעמלען אין די בילדער וואָס זי שאַפֿט באַזירט אויף די ווערק פֿון ייִדישע שרײַבערס. ביז איצט האָט זי געשאַפֿן ווערק אינספּירירט פֿון די לידער פֿון לייזער אײכענראַנד, ש. אַנ־סקי, רבֿקה באַסמאַן בן־חיים, יעקבֿ גלאַטשטיין, אירענאַ קלעפּפֿיש, אַהרן גלאַנץ־לעיעלעס, איציק מאַנגער, משה נאַדיר, אסתר שומיאַטשער, אַבֿרהם סוצקעווער, לייזער וואָלף, אַהרן צייטלין, ווי אויך פֿאָלקלידער און פּאָפּולערע אידיאָמען אָדער אויסדרוקן.
אין אַן אַרײַנפֿיר צו דעם פּאָרטפֿעל „שמועסן און גליטשן“, וואָס באַלייט אירע צוויי קונסטסעריעס מיטן זעלבן נאָמען, דערקלערט זי: „נאָך דעם ווי איך האָב צעשאָטן די אותיות, פֿיר איך אויס פֿאַרשיידענע טראַנספֿאָרמאַציעס צו באַלאַנסירן דאָס שוואַרץ און דאָס ווײַס, נישט געקוקט אויף די פּראָפּאָרצן פֿון די אָריגינעלע אותיות און דעם אָפּשטאַנד צווישן זיי“. זי נעמט אַ פֿאָטאָ דערפֿון און נאָך דעם פֿירט זי איבער דעם פֿאָטאָ צו אַ גראַפֿישן ווייכוואַרג און אַרבעט דאָס אויס עס זאָל נישט אויסזען ווי אַ פֿאָטאָ נאָר ווי אַ גראַפֿישער דיזײַן. דאָ וועט זי אויספּרובירן פֿאַרשיידענע ייִדיש־שריפֿטן, עקספּערימענטירן מיט דער גרייס, דער געדיכטקייט און דער הייך צו שאַפֿן אַ ווערק וואָס וועט אַרויסרופֿן דאָס זעלביקע געפֿיל ווי דאָס וואָס זי האָט אַליין איבערגעלעבט פֿון די אויסגעקליבענע ווערטער.
„כאָטש ייִדישע אותיות בינדן זיך נישט ברענגט זיי מוראָ צוזאַמען, פּרעסט צונויף די שפּראַך ביז עס ווערט אָנגעצויגן, שאַרף, אַזוי ווי שטאָל און נישט צום דעשיפֿרירן,“ שטייט אינעם אַרײַנפֿיר פֿון „שמועסן און גליטשן“.זי וועט דאָס דערנאָך אָפּדרוקן אָדער שיקן אין אַ פֿאַבריק וואָס וועט דאָס אויסשנײַדן מיט אַ לאַזער אין אַלומינום־בויגנס. צום סוף וועט זי דאָס אָפּפֿאַרבן אָדער מיט לאַקיר אָדער מיט אַ טאַקטור.
„כּדי די קאָמפּאָזיציע זאָל אויסדריקן מײַנע געפֿילן, און נישט מײַן אינטעלעקט, וויל איך דווקא אַז מע זאָל זי נישט קענען לייענען“, האָט מוראָ מיר געשריבן. „מיר איז וויכטיק די עמאָציע וואָס וואַקסט אַרויס פֿון דעם אַרטיסטישן רעזולטאַט. די פֿאָדעם וואָס
נייט דאָס צוזאַמען איז דער אָריגינעלער טעקסט“.
און ס׳איז טאַקע אַזוי. די אותיות לאָזן זיך לייענען נאָר נאָך דעם וואָס מע ווייסט וואָס סע שטייט געשריבן. דער עיקר איז אַז דער צוקוקער זאָל קריגן אַ געפֿיל פֿאַר זייער באַטײַט דורך דעם בילד אַליין, ווי אַ גאַנצקייט און נישט דורך קענען לייענען יעדן אות באַזונדער. עס איז דעריבער נישט קיין וווּנדער וואָס עס איז דאָ אַן אינטערעס צו אירע בילדער מצד מענטשן וואָס קענען נישט לייענען קיין ייִדיש: ייִדן און נישט־ייִדן. זי וויל נישט איבערגעבן דאָס ליד נאָר שאַפֿן פֿאַרן צוקוקער אַ שטאַרקע וויזועלע איבערלעבונג וואָס אַלע קענען ווערן באַווירקט דערפֿון.
די שריפֿטן קלײַבט זי אויס מיט אָט דעם ציל אין באַטראַכט. זי האָט צום בײַשפּיל געאַרבעט מיט אַ שריפֿט פֿון דער אוראַלטער קומראַן־תּקופֿה, און האָט עס געפּאָרט מיט אַ ייִדישן טעקסט. כאָטש די ייִדישע שפּראַך האָט דעמאָלט נישט עקסיסטירט זעט זי דאָס ווי אַן אופֿן סימבאָליש צו פֿאַראייניקן די תּקופֿות. איר דערקלערונג, ווי אויך איר קונסט בכלל, ברענגט מיר אויפֿן זינען די ווערטער פֿון דעם פּאָעט/מאָלער יאָני פֿײַן אין זײַן ליד „ייִדישע אותיות“:
זיי [די ייִדישע אותיות] קומען פֿון ערבֿ מײַן זײַן
און גייען ווײַטער פֿון מײַן ווערן.
איך פֿאַרנעם דעם רויש
פֿון זייערע געדאַנקען
און דעם ריטעם פֿון זייער בענקען.
מוראָס נסיעה צו ייִדיש און קונסט באַזירט אויף ייִדיש איז אפֿשר נישט די נאַטירלעכע אַנטוויקלונג פֿון אַן אַוואַנגאַרד קינסטלערין וואָס האָט אָנגעהויבן מיט „מעדיצינישע בילדער“, אַ זאַמלונג וואָס צילעוועט בכּיוון ניט אַרויסצורופֿן עמאָציעס בײַם צוקוקער, אָבער דאָך איז דאָ אין דעם אַן עלעמענט פֿון בענקען און באַשערטקייט.
טאַניאַ מוראָ איז געבוירן געוואָרן אין 1942 אין פּאַריז בײַ אַ נישט־ייִדישער מאַמען און אַ ייִדישן טאַטן. דער טאַטע, אַ געבוירענער אין רומעניע, האָט געביטן זײַן נאָמען פֿון ראָטענבערג אויף „מוראָ“ ווען ער האָט עמיגרירט קיין פּאַריז, מיינענדיק אַז מיט דער נײַער היים וועט קומען אַ סוף צו די ייִדישע צרות. ביידע עלטערן האָבן זיך באַטייליקט אין דעם פֿראַנצייזישן רעזיסטאַנס. דער טאַטע איז אומגעקומען אין דער מלחמה אין 1945 אין ווערקאָר (Vercors). אים געדענקט זי אין גאַנצן נישט, נאָר זײַן נישט־זײַן איז געווען אַ שטענדיקער בײַזײַן אין איר לעבן. מוראָס ערשטע זכרונות זײַנען פֿון קלאַנגען, „דאָס שרײַען פֿון אַ סירענע און די מורא פֿון אַ דערוואַקסענער וואָס טוליעט מיך צו צו זיך“. נישט צופֿעליק זײַנען דער חורבן און מלחמה אָפֿטע טעמעס אין איר קונסט, אַ מאָל און הײַנט. אָבער דער פּחד האָט אפֿשר געזוכט און געפֿונען אַ תּיקון, דורך קונסט און דורך ייִדיש.ווי זי גיט איבער אין אַ קורצן ווידעאָ וועגן זיך, האָט זי יאָרן לאַנג געפֿילט, אַז זי האָט נישט קיין וואָרצלען. יעדע נאַכט האָט זיך איר געחלומט אַז מע [דער עס־עס] קומט זי אַרעסטירן. ד״ה דער חורבן איז איר שטענדיק געלעגן אין אונטערבאַוווּסטזײַן. ווי עס שרײַבט פֿײַן אין „ייִדשע אויתיות“:
ייִדישע אותיות — דורכגעשאָסענע לונגען
— שרײַענדיקע ריסן,
זיי יאָגן מיך אָן, זיי יאָגן מיך איבער,
זיי פֿאַלן, זיי שטײַגן.
אותיות — פֿוסטריט פֿון תּקופֿות.
אין זייער נאָמען
זיץ איך אויף אַ טראָן
און רעגיר איבער די בית־עולמס
פֿון מײַן וועלט.
איין מאָל אין 2001 האָט מוראָ געזען אויף דער טעלעוויזיע ווי עס שפּילט דער קלאַרנעטיסט פֿון קלעזמער־מוזיק, דוד קראָקעווער, וואָס איז דעמאָלט אויפֿגעטראָטן אין פּאַריז און זי האָט זיך תּיכּף געקויפֿט אַ קלאַרנעט, כאָטש זי האָט קוים געוווּסט וואָס אַ קלאַרנעט איז, און זיך אָנגעהויבן לערנען שפּילן. דאָס האָט זי אַרײַנגעפֿירט אין דער גאַנצער קולטור־עלער געשיכטע פֿון ייִדיש־לאַנד. מיט אַנדערע ווערטער, „איך האָב געפֿונען מײַנע וואָרצלען. כאָטש איך האָב געהאַט געלייענט אַ סך וועגן ייִדישקייט און האָב אַפֿילו געשטעלט טריט זיך מגייר צו זײַן האָב איך ביז אַהער זיך באַטראַכט ווי אַ פֿראַנצויז“.
פֿון קלעזמער־מוזיק ביז ייִדיש איז נישט קיין ווײַטער מהלך. כאָטש אַ ייִדיש־לערנביכל איז 25 יאָר געלעגן נישט־געענפֿנט אויף אירע פּאָליצעס האָט זי ערשט אין דער קאָוויד־צײַט באמת זיך אָנגעהויבן פֿאַראינטערעסירן מיט ייִדיש, אַ שפּראַך וואָס איז איר געווען סײַ נאָענט סײַ פֿרעמד. זי איז געוואָרן אַ סטודענטקע אין עטלעכע ייִדיש־קלאַסן, בתוכם מײַנעם, און אַזוי האָב איך, אַ ייִדיש־לערערין, זיך באַקענט מיט איר. וועגן איר פֿאַרטיפֿונג אין ייִדיש בשעת דער קאָוויד־תּקופֿה האָט זי מיר געשריבן, „צוליב דעם וואָס קאַנטאַקט מיט מענטשן איז געווען אוממעגלעך האָב איך אָנגעהויבן טראַכטן מער וועגן מײַנע וואָרצלען אויף אַן אַקטיוון פּערזענלעכן אופֿן. דורך מײַן קונסט האָב איך די שפּראַך און די געשיכטע געקענט אויפֿלעבן פֿאַר אַ וועלט וואָס איז נישט זייער באַקאַנט מיט זיי. עס איז אַן אופֿן זאָגן, ׳מיר זײַנען דאָ, מיר זײַנען נישט געשטאָרבן׳. דורך דעם קען איך דאָס אַרײַנברענגען אין דער איצטיקייט. דאָס ניצן די ייִדישע אותיות איז אַ מין נקמה, זייער אַקטועל אין דער הײַנטיקער אַנטיסעמיטישער וועלט“.
זינט דעמאָלט לייענט זי כּמעט נאָר ביכער וואָס האָבן צו טאָן מיט ייִדיש און אַ סך ייִדישע פּאָעזיע אין צוויישפּראַכיקע אויסגאַבעס. פֿון דאָרטן שעפּט זי אָפֿט די אינספּיראַציע פֿאַר איר אותיות־קונסט.
אין איין ווערק „טרעפֿענישן“ וואָס מוראָ האָט געשאַפֿן אין 2022 קומען זיך צוזאַמען אירע אינטערעסן אין ייִדיש, גאַסנקונסט און רעקלאַמע־ברעטער. דאָס וואָרט „טרעפֿענישן“ זעט אויס ווי אַ פּלאַקאַט וואָס לאָזט וויסן וועגן אַן אונטערנעמונג אָדער געשעעניש אָבער דאָס געשעעניש איז פּשוט דאָס וואָס אין 2022 געפֿינט זיך אַ געמעל מיט ייִדישע אותיות אויפֿן דאָק פֿונעם טײַך סען. מענטשן וואָס שפּאַצירן און לויפֿלען טרעפֿן זיך אָן אויף דעם גלײַך ווי דאָס טרעפֿן ייִדישע אותיות וואָלט געווען אין גאַנצן נאָרמאַל. ס’איז, אין מוראָס ווערטער, אַן אופֿן אָפּצומעקן דעם חורבן.
כאָטש אַ סך פֿון דעם וואָס זי שאַפֿט האָט צו טאָן מיטן חורבן קען זי אויך זײַן זייער שפּילעוודיק. זי אַרבעט איצט אויף אַ גאַנצער סעריע גאָפֿראַזשווערק באַזירט אויף „אויסדרוקן“ ווי „אָן אַ טעם און אָן אַ ראַם, וואָס איז דער שׂכל, לאָז געמאַך, כאַפּן דעם סטרי, אַוודאי און אַוודאי, אאַז“וו. וועגן זיי זאָגט זי, „איך האָב ליב דעם קלאַנג פֿון די אויסדרוקן. זיי ברענגען מיר בדרך־כּלל אַ שמייכל אויף די ליפּן און איך וויל זיך טיילן דערמיט מיטן צוקוקער“.
די דוידואַליטעט איז איר וויכטיק. די ייִדיש־אותיות זײַנען נישט נאָר וועגן די „בית־עולמס פֿון מײַן וועלט“; זיי זײַנען אויך אַ קוואַל פֿון שאַפֿערישקייט, פֿון פֿאַרבינדונג, פֿון ליכט. ווי עס שרײַבט יונה פֿײַן:
מײַנע טירן און מײַנע פֿענצטער
זײַנען שטענדיק צעפּראַלט,
מײַן לעבן איז אויפֿגעמאַכט —
ייִדישע אותיות — פֿלעמלעך אין דער נאַכט.
ווען איך האָב געפֿרעגט מוראָען וועגן דעם ליד, וואָס האָט מיר אויסגעזען ווי פּונקט אָנגעמאָסטן אויף איר און איר קונסט, האָט זי געזאָגט, „יאָ, דאָס ליד האָט בײַ מיר אַ שטאַרקן אָפּקלאַנג. די שורה וועגן די בית־עולמס פֿון מײַן וועלט וואָס קומט גלײַך פֿאַר די אותיות ווי פֿלעמלעך אין דער נאַכט איז אַזוי שטאַרק. פֿון איין זײַט — די צעשטערונג פֿון לעבן אין דעם חורבן, און פֿון דער צווייטער — די האָפֿענונג און שיינקייט וואָס די אותיות שטעלן מיט זיך פֿאָר“.
מע קען טאַקע זאָגן אַז מוראָס אותיות — ייִדישע אותיות — זענען אַליין פֿלעמלען אין דער נאַכט.
