די הגדה ווי אַ לעבעדיקער דענקמאָל פֿון אַשכּנזישער פּאָעזיעThe Haggadah as a living monument to Ashkenazi poetry
אַמאָל זענען די פּייטנים, מיסטישע דיכטער־וויזיאָנערן, געווען אויבן־אָן בײַ די פֿראַנצויזישע און דײַטשישע ייִדן.
די עלטסטע באַקאַנטע אַשכּנזישע הגדה אויף דער וועלט — „די הגדה פֿון די פֿייגלקעפּ“ שטאַמט פֿון די 1300ער Photo by Wikipedia
צי האָט איר אַ מאָל באַמערקט, אַז דער פּסח־סדר הייבט זיך אָן פֿון גאָר אַן אומגעוויינטלעך פּאָעטיש ווערק? פֿאַרן קידוש דערמאָנט מען די סימנים, די חלקים פֿון דער יום־טובֿדיקער נאַכט־סעודה, וואָס ווערט גערופֿן דווקא „סדר‟ צוליב איר גענויער סטרוקטור: „קדש – ורחץ, כּרפּס – יחץ…‟
די דאָזיקע ווערטער שטעלן מיט זיך פֿאָר פֿיר קורצע קופּלעטן מיט צוויי־טראַפֿיקע ווערטער אין יעדער שורה. זיי קלינגען כּמעט ווי אַ קינדעריש ציילעניש. פֿאַרגלײַכט מיט שמואל אסתּרזאָנס זאַמלונג פֿון געגראַמטע שפּריכווערטער: „אַ קלאַפּ פֿאַרגייט, אַ וואָרט באַשטייט‟ אָדער „באַשערט – באַווערט‟, „עולם – גולם‟. עס קאָן זײַן, אַז דער מחבר פֿון די סימני־הסדר, רבי שמואל בן שלמה פֿון פֿאַלעז (פֿראַנקרײַך), האָט בכּיוון צוגעטראַכט אַזאַ נוסח, וואָס העלפֿט צו פֿאַרגעדענקען די ריכטיקע אָרדענונג פֿונעם סדר, ער זאָל האָבן אַ טשיקאַוון שפּילעוודיקן טעם. דער ייִדישער פֿאָלקלאָריסט משה בערעגאָווסקי האָט באַטאָנט אין זײַנע פֿאָרשונגען, אַז דעם גאַנצן סדר – די פֿיר קשיאות, די באַהאַלטעניש־שפּיל מיטן אַפֿיקומן אאַז״וו – קאָן מען באַטראַכטן ווי אַ מין טעאַטראַלישע אויפֿשטעלונג פֿאַר די קינדער. דאָס מיינט אָבער נישט, אַז די סימנים זענען נישט קיין ערנסט פּאָעטיש ווערק.
רבי שמואל בן שלמה מפֿלייזא (פֿון פֿאַלעז, פֿראַנקרײַך) איז געווען אַ חשובֿער בעל־תּוספֿות, אַ גמרא־קאָמענטאַטאָר פֿונעם 13טן יאָרהונדערט. וווינען האָט ער געוווינט אין פֿראַנקרײַך, נאָר, ווי אַנדערע צפֿון־פֿראַנצויזישע רבנים פֿון יענער תּקופֿה, האָט ער געהערט צו דער אַשכּנזישער טראַדיציע. צווישן זײַנע תּלמידים איז געווען דער מהר״ם פֿון ראָטנבורג – אַ שטאָט אין בײַערן, וועלכע האָט געשפּילט אַן אָנגעזעענע ראָלע אין דער געשיכטע פֿונעם פֿריִיִקן אַשכּנז.
דעם מינהג צו פֿאַרשרײַבן די חלקים פֿונעם סדר אויף אַ ספּעציעלן פֿאַרקירצטן אופֿן, ווי אַ סגולה זיי בעסער צו געדענקען, שטאַמט פֿון יענער בראשית־תּקופֿה איבער אַ טויזנט יאָר צוריק, ווען פֿון די גערמאַנישע דיאַלעקטן, וואָס זענען געווען אין גאַנג בײַ ייִדן אין מײַנץ, וואָרמס און אַנדערע דײַטשישע שטעט, האָט אויסגעשפּראָצט ייִדיש ווי אַ באַזונדערע שפּראַך.
דער אַשכּנזישער קולטורעלער רוים איז בײַם אָנהייב געווען פֿעסט פֿאַרבונדן מיט פֿראַנקרײַך און איטאַליע. הרבֿ יוסף טובֿ־עלם (Bon fils) פֿון לימאָזש האָט נאָך אינעם 11טן יאָרהונדערט אָנגעשריבן זײַן אייגענע ווערסיע פֿון די סימני־הסדר; רבי שמואל האָט, פֿון זײַן צד, אָנגעשריבן אַ פּירוש אויף הרבֿ יוספֿס פּיוט „אלוקי הרוחות לכל בשׂר‟, וואָס מע זינגט אין אַ טייל מקומות דעם שבת־הגדול פֿאַרן פּסח. ביידע רבנים האָבן ממשיך געווען די אַלטע טראַדיציע פֿון אַשכּנזישער רוחניותדיקער פּאָעזיע.
„אלוקי הרוחות לכל בשׂר‟ איז גאָר אַן אינטערעסאַנטע לאַנגע פּאָעטישע דרשה, וואָס אויף אַ געמיש פֿון לשון־קודש און אַראַמיש דערקלערט פּרטימדיק די הלכות פֿון בדיקת־חמץ, מצה־באַקן און פֿון פּסח אַליין. די לעצטע שורות פֿונעם פּיוט, „חסל סידור פּסח‟, זינגט מען נאָכן סדר עד היום, טאַנצדיק אַרום טיש, בײַ אַ סך חסידישע קהילות. באַקומט זיך, אַז אונדזער הגדה־נוסח ווערט ממש אַרומגערינגלט מיט די ווערק פֿון אוראַלטע אַשכּנזישע פּייטנים.
הגם „קדש ורחץ‟ קלינגט ווי אַ קינדעריש ציילעניש, זאָגן די מקובלים, אַז אינעם דאָזיקן קורצן טעקסט שטאַמען טיפֿע סודות־התּורה. אַזוי דערקלערט דער אַריז״ל, רבי יצחק לוריא, אינעם ספֿר „פּרי עץ חיים‟, פֿאַרשריבן דורך זײַן תּלמיד רבי חיים וויטאַל. יעדעס וואָרט, זאָגט דער גרויסער מקובל, איז דאָרט מרמז אויף געוויסע גײַסטיקע וועלטן און געטלעכע כּוחות. דער אַריז״ל, זײַענדיק פֿונעם טאַטנס צד אַן אַשכּנזי, איז געווען אַרומגערינגלט מיט ספֿרדישע תּלמידים, וועלכע האָבן פֿאַרשפּרייט דעם אַשכּנזישן מיסטישן צוגאַנג צו די פּיוטים איבער דער גאַנצער ייִדישער וועלט.
אין מיטל־עלטער איז דער מצבֿ געווען אַנדערש. די ספֿרדים האָבן כּסדר געשריבן שיינע וועלטלעכע לידער אויף לשון־קודש, אַפֿילו בולט עראָטישע. דער רמב״ם איז נישט געווען צופֿרידן מיט אַזאַ מין שעפֿערישקייט און געהאַלטן, אַז אויף אַזעלכע טעמעס איז בעסער צו שרײַבן אויף אַראַביש, נאָר זײַן דעה האָט נישט געפּועלט. די פֿרומע פּיוטים האָט מען אין שפּאַניע נישט באַטראַכט ווי באַהאַלטענע קבלה־סודות – מען האָט זיי סתּם געשריבן צו מאַכן דאָס דאַוונען שענער און באַטעמטער. די זעלבע דיכטער האָבן געשריבן אין ביידע זשאַנערס, פּיוטים און וועלט. שפּעטער, דווקא אונטער דער אַשכּנזישער השפּעה פֿונעם אַריז״ל, האָבן זיך באַוויזן אַזעלכע ספֿרדישע ווערק, ווי רבי ישׂראל נאַזשאַראַס זמירות, פֿול מיט קבלה, אָדער רבי שלמה אלקבצס קבלהדיקער פּיוט „לכה דודי‟, וואָס באַזינגט די שבת־המלכּה ווי אַן אַנטפּלעקונג פֿון דער הייליקער שכינה.
אין דער אַשכּנזישער וועלט איז זיכער פֿאַראַן אַ גרויסע וועלטלעכע פּאָעטישע טראַדיציע. אַזעלכע ריזיקע עפּישע ווערק, ווי דאָס „שמואל־בוך‟, וואָס דערמאָנט אינעם דײַטשישן „ניבעלונגען־ליד‟; דאָס „באָווע־בוך‟ און אַנדערע געגראַמטע ריטערישע ראָמאַנען, זענען בײַ די ספֿרדים נישטאָ. ס׳איז אינטערעסאַנט, אַז בײַ די איראַנישע ייִדן זענען ענלעכע ריזיקע פּאָעמעס יאָ פֿאַראַן, אָנגעשריבן דווקא אויף פּערסיש אונטער דער השפּעה פֿון דער קלאַסישער פּערסישער פּאָעזיע.
די לשון־קודשדיקע פּיוטים און זייערע מחברים איז אַן אַנדער מעשׂה. צו די פּיוטים האָבן די מיטל־עלטערלעכע אַשכּנזים זיך באַצויגן גאָר ערנסט, ווי צו אוצרות פֿון סגולות, נבֿואות און סודות. פֿאַקטיש זענען אַלע פֿריִיִקסטע אַשכּנזישע חכמים געווען באַקאַנט ווי פּייטנים, בעלי־מופֿת און בעלי־חזיון – מאַגישע דיכטער און וויזיאָנערן. רבי אַבון הגדול, אַ פֿראַנצויזישער רבֿ פֿונעם 10טן יאָרהונדערט, האָט געהאַט אַ רעפּוטאַציע פֿון אַ גרויסן בעל־שם. זײַנע זין זענען געווען צווישן די גרינדער פֿון חסידי־אַשכּנז – אַ מיסטישע באַוועגונג, וווּ פּיוטים האָבן געשפּילט אַ שליסל־ראָלע, האַנט אין האַנט מיט פּראַקטישער קבלה (בעצם מאַגיע). אַן אַנדער באַקאַנטע אַלטע אַשכּנזישע משפּחה, קלונימוס, וועלכע האָט אינעם 9טן יאָרהונדערט זיך אַריבערגעצויגן פֿון איטאַליע קיין דײַטשלאַנד, האָט געהאַט די זעלבע רעפּוטאַציע פֿון נבֿיאישע דיכטער און בעלי־שם.
אינעם 16טן יאָרהונדערט האָבן זיך אויך פֿאַרשפּרייט אַ צאָל פּיוטים אויף ייִדיש, וועלכע מע קען באַטראַכטן ווי „פּראָטאָ־ייִדישיסטישע‟, ווײַל די דיכטער האָבן נישט אַראָפּגעקוקט אויף זייער מאַמע־לשון ווי אויף אַ צווייט־סאָרטיקער פֿרויען־שפּראַך. דער מקובל הרבֿ אליהו לאָאַנץ האָט אינעם יאָר 1599 אַרויסגעגעבן אַ בוך זמירות, וווּ לשון־קודש גייט סיסטעמאַטיש האַנט אין האַנט מיט ייִדיש. אין אַ טייל קהילות זינגט מען נאָכן סדר דאָס אַלט־ייִדישע ליד „אַלמעכטיגער גאָט‟, אַסאָציִיִרט מיטן פּראָגער מקובל רבי ישעיה האָראָוויץ (דעם של״ה). דער טעקסט איז עלטער, נאָר מע דערציילט, אַז דער דאָזיקער מקובל האָט פֿון אים שטאַרק געהאַלטן.
ס׳איז מעגלעך, אַז „חד גדיא‟, וואָס מע טײַטשט אויך אויס ווי אַ טיף ווערק פֿול מיט מיסטישע רמזים, האָט מען לכתּחילה אָנגעשריבן אויף ייִדיש. בײַ אַ טייל חסידים בלײַבט נאָך אַלץ דער אַלט־ייִדישער נוסח אַ טייל פֿונעם סדר, בפֿרט די חסידים פֿונעם אונגערישן און סלאָוואַקישן אָפּשטאַם. צוליב זייער אַסאָציאַציע מיט גרויסע צדיקים, באַציט מען זיך צו אַזעלכע לידער ווי צו טײַערע גײַסטיקע אוצרות. באַקומט זיך, אַז דער אַשכּנזישער הגדה־נוסח איז אַ דענקמאָל פֿון יענער תּקופֿה – בערך פֿונעם 9טן ביזן 12טן יאָרהונדערט – ווען אויבן־אָן זענען בײַ די ייִדן־אַשכּנזים געשטאַנען נישט סתּם רבנים, נאָר דיכטער, מיסטיקער, בעלי־מופֿת און בעלי־חזיונות.
זינגט די אַלטע זמירות, אָנהייבנדיק פֿון „קדש ורחץ‟, און שטעלט זיך פֿאָר יענעם בראשית־אַשכּנז, וווּ געזאַנג האָט געהאַט אַ צויבערישן און אַפֿילן אַ נבֿיאישן טעם! אויך הײַנט קאָן אַזאַ ראָמאַנטיש־באַגײַסטערטער קוק אויף דער הגדה זײַן צוציִעוודיק און דערפֿרישנדיק.
A message from our Publisher & CEO Rachel Fishman Feddersen
I hope you appreciated this article. Before you go, I’d like to ask you to please support the Forward’s award-winning, nonprofit journalism during this critical time.
At a time when other newsrooms are closing or cutting back, the Forward has removed its paywall and invested additional resources to report on the ground from Israel and around the U.S. on the impact of the war, rising antisemitism and polarized discourse.
Readers like you make it all possible. Support our work by becoming a Forward Member and connect with our journalism and your community.
— Rachel Fishman Feddersen, Publisher and CEO
