דאָס העברעיִשע וואָרט „סתּיו“ האָט נישט תּמיד באַטײַט האַרבסטThe Hebrew word “stav” didn’t always mean the fall season
אין שיר השירים מיינט סתּיו נישט האַרבסט, נאָר דווקא ווינטער. ווען האָט זיך דאָס געביטן?
אַ ביכל העברעיִשע האַרבסטלידער פֿאַר קינדער Courtesy of organicmusic.co.il
יעדעס יאָר אין נאָוועמבער, ווען עס קומט דער האַרבסט און מע האַלט נאָך אין סאַמע זומער (מיט אַ וואָך צוריק בין איך נאָך געגאַנגען אין אַ העמד מיט קורצע אַרבל), זאָגן די סקעפּטיקערס אַז דאָ אין ישׂראל זײַנען אייגנטלעך פֿאַראַן נאָר צוויי סעזאָנען: אַ לאַנגער זומער און אַ קורצער ווינטער. די ציניקערס זאָגן נאָך אַז די צוויי סעזאָנען הייסן אין דער אמתן „דער הייסער סעזאָן“ און „דער ווייניקער הייסער“ – און עס איז נישט אין גאַנצן איבערגעטריבן.
דער תּנ״ך למשל, וואָס האָט גוט געקענט די נאַטור פֿון ארץ-ישׂראל, האָט קיינמאָל נישט געשריבן וועגן די פֿיר סעזאָנען — זומער, האַרבסט, ווינטער און פֿרילינג. אַפֿילו אינעם וואָרט „סתּיו“ (האַרבסט), וואָס ווערט דערמאָנט אין שיר השירים ב, יא: „כי הנה הסתו עבר“, מיינט מען נישט דעם האַרבסט, נאָר דווקא דעם ווינטער. אויך די משנה, וואָס באַשרײַבט די פֿיר „תּקופֿות“ פֿון יאָר (מסכת ראש השנה א, א: „בארבעה פרקים העולם נידון“), דערמאָנט מען נישט אונדזערע באַקאַנטע סעזאָנען.
ערשט אין דער נײַער העברעיִשער ליטעראַטור הייבט מען אָן שרײַבן וועגן דעם „סתּיו“ מיטן טײַטש האַרבסט. דער העברעיִשער שרײַבער אליהו מרדכי ווערבעל (1880-1806) פֿון גאַליציע האָט אין זײַן בוך „לימודי הטבע“ באַניצט דאָס וואָרט „סתּיו“ ווי „האַרבסט“, אפֿשר צוליב דעם וואָס דער ווינטער האָט שוין געהאַט אַ נאָמען: חורף. דאָס איז אַ פּנים געפֿעלן די נײַע העברעיִשע שרײַבערס, וואָס האָבן אַ סך געשריבן וועגן דעם אייראָפּעיִשן פּייזאַזש. האָבן זיי אַדאָפּטירט דעם נעאָלאָגיזם און געשריבן למשל וועגן „נוּגֵה סְתָו אוֹ עַז חֹרֶף“ (אַ טרויעריקער האַרבסט אָדער אַ שטאַרקער ווינטער – ח. נ. ביאַליק); „עברו ימי החג ושמי הסתיו רבצו על הארץ“ (עס זײַנען פֿאַרגאַנגען די יום-טובֿדיקע טעג און אַ האַרבסטיקער הימל איז געלעגן איבערן לאַנד – ש.י. עגנון).
הײַנט צו טאָג איז דער טערמין „סתּיו“ אַזוי באַקאַנט, אַז מען האָט שוין פֿאַרגעסן אַז טויזנטער יאָרן האָט לשון-קודש זיך באַגאַנגען אָן אים. דאָס וואָרט „סתּיו“ איז נאַטירלעך אַפֿילו פֿאַר קליינע קינדער, און אַ סימן דערפֿון זײַנען די צייכענונגען וואָס מײַנע טײַערע פּלימעניקעס האָבן מיר לעצטנס געוויזן פֿונעם קינדער-גאָרטן: שיינע ברוינע ביימער, באַדעקט מיט האַרבסטיקע בלעטער.
דווקא צוויי ווערטער וועלכע האָבן אַ סך צו טאָן מיטן האַרבסט זײַנען פֿאַראַן אויף עבֿרית, אָבער אויף די אייראָפּשיע שפּראַכן (און ייִדיש בתּוכם) — נישט. די ווערטער זײַנען „יורה“, דער ערשטער רעגן וואָס קומט נאָך אַ לאַנגן, טרוקענעם זומער, און „שלכת“ – אַ בלעטער־אָפּפֿאַל, די פֿאַלנדיקע בלעטער פֿון בוים אין האַרבסט. „ונתתי מטר ארצכם בעתו יורה ומלקוש“ (דברים יא, יד: „װעל איך געבן דעם רעגן פֿון אײַער לאַנד אין זײַן צײַט, פֿרירעגן און שפּעטרעגן“ – יהואשס איבערזעצונג). יאָ, מיר האָבן ווייניק רעגן דאָ אין לאַנד, אָבער אַ סך ווערטער דערפֿאַר: גשם, מטר, מבול, זרזיף, טפטוף, רביבים, יורה, מלקוש אאז”וו.
דאָס צווייטע וואָרט, „שלכת“, ווערט דערמאָנט אין ישעיהו ו, יג: „כאלה וכאלון אשר בשלכת“ („װי אַ טערעבינט און װי אַן אײכנבױם, װאָס נאָר זײער שטאַם בלײַבט װען בלעטער פֿאַלן“). „שלכת“ איז אָן קיין שום ספֿק פֿון די שענסטע ווערטער אין עבֿרית. אין אַמעריקע און אין אייראָפּע זײַנען פֿאַראַן פֿאַלנדיקע בלעטער, און איר האָט שיינע לידער ווי Les Feuilles Mortes („האַרבסטבלעטער“( פֿון זשאַק פּרעווער. אָבער מיר, ישׂראלים, האָבן אַ באַזונדער פֿײַערלעך וואָרט דערפֿאַר — „שלכת“, און איר קאָנט אונדז נאָר מקנא זײַן. די ווערטער „יורה“ און „שלכת“ זײַנען געוואָרן אַ מין „מאַדלען-קיכל“, מיט אַ סגולה צו דערוועקן פֿאַרבאָרגענע טעמים און זכרונות.
דאָס האָבן גוט פֿאַרשטאַנען די ייִדישע שרײַבערס וואָס זײַנען אַהין געקומען, און געזוכט נײַע ווערטער פֿאַר די נאַטור-פֿענאָמענען אין ישׂראל. די אַמעריקאַנער דיכטערין רחל פֿישמאַן, וואָס האָט זיך באַזעצט אין קיבוץ בית-אלפֿא, נאָענט צו דער נאַטור, האָט זייער שיין געשריבן ווערן דעם יורה: „שמאָלע פּלײצעס / האָט דער יורה. / און דאָך / שמײכלען אים אַלע נאָך. / די מענער קלאַפּן אים פֿרײַנדלעך. / אױף זײַן דינעם רוקן / קינדער לױפֿן / װילן אָנרירן זײַן גרױ העמד. / ער גיט אײן בליק / מיט זײַנע פֿײַכטע אױגן / און גײט װײַטער“ („זון איבער אַלץ“, זײַט 47).
איז זײַט מיר מוחל, סקעפּטיקערס און ציניקערס: דער האַרבסט עקזיסטירט דאָ דווקא יאָ, און נאָך ווי! עס הייבט זיך אָן מיט די ערשטע טעג ווען מע בעט „ותּן טל ומטר לבֿרכה“ און עס דויערט ביז אַרום חנוכּה, ווען עס ווערט שוין עפּעס ווינטערדיק. פֿאַרשטייט זיך, עס איז נישט דער פּרעכטיקער האַרבסט פֿון צפֿון-אַמעריקע, מיט די וווּנדערלעכע פֿאַרבן; און נישט „דער גאָלדענער האַרבסט“ פֿון מזרח-אייראָפּע, וואָס מען האָט אַזוי שיין באַזונגען אין דער ייִדישער ליטעראַטור.
מיר באַנוגענען זיך מיט אַ ביסל: דאָ און דאָרטן, דער עיקר אין די בערג, לעבן ירושלים צי אינעם גליל, קאָן מען זען אַ בוים אין שלכת. יעדעס יאָר נעם איך פֿון דאָס נײַ אַ פֿאָטאָ פֿון אַ קאַרשן-בוים אין ירושלים, ווען זײַנע בלעטער ווערן סוף-כּל-סוף גאָלד; און אויפֿן וועג צווישן תּל-אָבֿיבֿ און ירושלים באַמערק איך די האַרבסטיקע ביימער. ביסלעכווײַז אין חודש חשוון אָדער כּסלו קומט צו גאַסט אַ וואָלקנדל אָדער רעגנדל, און דער עיקר: עס ווערט אַ ביסל קילער – אַ מחיה. עס איז אַ סך פֿריילעכער ווי דער פֿרילינג, ווײַל דאָ אין לאַנד הייבט זיך אָן גרינען אין סאַמע ווינטער, און אַרום פּסח זײַנען ס׳רובֿ בלומען אויף יענער וועלט, ווײַל עס קומען די באַרימטע „חמסינען“, די הייסע ווינטן פֿון מדבר.
אמת, מען קאָן אויך נישט לייקענען אַז מיטן האַרבסט קומען הײַנט אויך מעלאַנכאָלישע טענער. דעם 7טן אָקטאָבער דערוועקט בײַ אונדז די פֿרישע זכרונות פֿון דעם טראַגישן שׂמחת-תּורה 2023 און די בלוטיקע יאָרן וואָס זײַנען געקומען נאָך אים, און דאָס האַרץ ווערט פֿאַרקלעמט. דער נײַער יאָרצײַט פֿאַראייניקט זיך מיט אַן אַלטן: דאָס יאָר האָבן מיר דעם 4סטן נאָוועמבער אָפּגעמערקט 30 יאָר זינט מען האָט דערמאָרדעט דעם פּרעמיער-מיניסטער יצחק רבין. נאָך אַ סך יאָרן האָט מען באַנײַט די יערלעכע מאַניפֿעסטאַציע אין כּיכּר רבין (רבין-פּלאַץ), וואָס מע האָט אויפֿגעהערט טאָן מיט צוואַנציק יאָר צוריק. אָבער צוליב דעם וואָס די מאַניפֿעסטאַציע איז הײַיאָר פֿאָרגעקומען אַ קורצע צײַט נאָך דעם פֿײַער-אָפּשטעל אין עזה, זענען די געפֿילן געווען געמישטע: פֿון איין זײַט — פֿול מיט טרויער, צער און זאָרג; פֿון דער צווייטער —אַ פֿריש ווינטל פֿון האָפֿענונג, האַרבסטיקע גרוסן פֿון ערגעץ-וווּ.
organicmusic.co.il
