פֿילשפּראַכיקייט אין דער הגדהMultilingualism in the Haggadah
ייִדישע, אַראַמישע און אַפֿילו אונגערישע לידער זענען אַ טייל פֿון דער סדר־טראַדיציע.
אַ דײַטשישע הגדה פֿונעם 15טן יאָרהונדערט Image by Wikimedia Commons
ווי באַקאַנט, הייבט זיך אָן די הגדה־של־פּסח, גלײַך נאָכן מאַכן אַ „פּרי האַדמה‟ אויפֿן כּרפּס, מיט די אַראַמישע ווערטער „הא לחמא עניא‟. נאָך פֿריִער, בעת דער בדיקת־ און ביעור־חמץ — וואָס מיר טוען הײַיאָר מיט צוויי טעג פֿאַרן פּסח צוליב דעם, וואָס ערבֿ יום־טובֿ איז שבת — זאָגט מען אויך אַן אַראַמישן נוסח. הגם על־פּי הלכה מוז מען קלאָר פֿאַרשטיין אין דעם פֿאַל די ווערטער, איז פֿאַרבליבן דער אַלטער מינהג, וואָס שטאַמט פֿון יענע ווײַטע צײַטן, ווען דאָס תּרגום־לשון פֿלעגט זײַן אַ מין ייִדיש — דהײַנו, די וויכטיקסטע ייִדישע שמועס־שפּראַך.
אין אַ טייל חסידישע קהילות חזרט מען איבער דעם נוסח פֿון ביעור־חמץ אויך דרײַ מאָל אויף ייִדיש. וויכטיק איז דער מינהג צו פֿרעגן פֿיר קשיאות בײַם סדר אויף ייִדיש: „טאַטע־לעבן, איך וויל דיך פֿיר קשיאות פֿרעגן, מה־נשתּנה, פֿאַרוואָס איז פֿאַרענדערט געוואָרן…‟ אין אַ טייל משפּחות פֿרעגט מען די קשיאות אויף אַ מער מאָדערנעם ייִדיש, אָבער געוויינטלעך היט מען אָפּ דעם אַלטן עבֿרי־טײַטש.
אַגבֿ, די קאָנסטרוקציע „טאַטע־לעבן‟ איז אַ גוטער באַווײַז, אַז אין ייִדיש איז פֿאַראַן אַ מין וואָקאַטיוו. נישט זײַענדיק אַ באַזונדערער בייגפֿאַל אינעם פֿולן זין פֿון וואָרט, ווערט דער סופֿיקס אָדער סופֿיקסאָיִד „־לעבן‟ באַנוצט נאָר ווען מע ווענדט זיך צו עמעצן מיט דרך־ארץ. אַן אַנדער כּמו־וואָקאַטיוו איז דער סופֿיקס „־ניו‟ (טאַטעניו, מאַמעניו). זייער זעלטן טרעפֿן זיך ער נישט אינעם קאָנטעקסט פֿונעם ווענדן זיך צו עמעצן מיט צאַרטלעכקייט.
דער אַלגעמיינער הגדה־נוסח ענדיקט זיך מיט די ווערטער „לשנה הבאָה בירושלים‟. די ליובאַוויטשער חסידים שליסן דערמיט דעם גאַנצן סדר. ס׳רובֿ אַנדערע חסידים און ייִדיש־רעדנדיקע משפּחות בכלל זינגען ווײַטער פֿאַרשיידענע פּיוטים אויף ייִדיש, אַראַמיש און אַפֿילו אונגעריש. צום מערסטן איז באַקאַנט דאָס ליד „חד גדיא‟. שטאַמען שטאַמט עס פֿון מיטל־עלטער, נאָר אָנגעשריבן דווקא אויפֿן תּרגום־לשון. אַ טייל פֿאָרשער זענען זיך משער, אַז בײַם אָנהייב האָט מען עס געזונגען אויף ייִדיש. דער אַלט־ייִדישער וואַריאַנט ווערט נאָך אַלץ געדרוקט אין אַ סך הגדות און געזונגען אין אַ טייל היימען (אויסגעלייגט אויף אַ מער מאָדערנעם שטייגער): „דאָ קאָם דאָס קעצלײַן און עסעט דאָס מײַזלײַן, דאָס די האָט געסין דאָס ציקלײַן, דאָס דאָ קאָפֿעט דאָס אַלט פֿאָטערלײַן אום צוויי פּפֿעניניגלײַן‟.
הגם „חד גדיא‟, ווי עס זעט אויס, שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ פֿאַרייִדישלעכטן וואַריאַנט פֿון אַן אַלטער דײַטשישער באַלאַדע, וואָס שטאַמט פֿון פֿראַנקרײַך, ווערט דער תּרגומישער נוסח אָפּגעטײַטשט אויף פֿאַרשיידענע אופֿנים; די מפֿרשים געפֿינען דערין רמזים אויף דער געשיכטע פֿונעם ייִדישן גלות צווישן פֿאַרשיידענע פֿעלקער, ווי אויך טיפֿע קבלה־סודות.
אַן אַנדער באַקאַנט אַלט־ייִדיש ליד, וואָס מע זינגט בײַם סדר, איז „אַלמעכטיגער גאָט‟ — אַן אַלפֿאַבעטישע רשימה פֿון דעם אייבערשטנס עפּיטעטן מיט דער בקשה „נון בוי דײַן טעמפּל שירע‟ — דאָס הייסט, בעטנדיק דעם רבונו־של־עולם צו ברענגען באַלד משיחן און אויפֿצושטעלן דעם „טעמפּל‟ — דעם בית־המיקדש. דאָס ווײַזט, אַז ווען דאָס דאָזיקע וואָרט טרעפֿן זיך אין אַלטע ייִדישע טעקסטן, איז עס לאַוו־דווקא אַ דײַטשמעריזם.
דאָס ליד „אחד מי יודע‟ ווערט אויך אָפֿט געזונגען אין די חסידישע קהילות אויף ייִדיש:
ווער קען רעדן, ווער קען זאָגן,
וואָס איינס באַטײַט?
וואָס איינס באַטײַט?
איינער איז דאָך גאָט,
און גאָט איז איינער,
און ווײַטער קיינער.
עס טרעפֿן זיך אַ צאָל וואַריאַציעס דערפֿון; עס זענען אויך באַקאַנט איבערזעצונגען אויף רוסיש און אונגעריש.
באַזונדערס אינטערעסאַנט איז דאָס אונגערישע סדד־ליד „Szól a kakas már‟ (עס קרייט שוין דער האָן). מע דערציילט, אַז דער אַלטער קאַלעווער רבי, יצחק־אײַזיק טויב, האָט אַמאָל דערהערט אַ גוייִשן פּאַסטעכל זינגען אַ לידל, וואָס שטאַמט אויף אַ מיסטישן אופֿן פֿון די ניגונים, וואָס מע פֿלעגט זינגען אינעם בית־המיקדש. דער רבי האָט עס פֿאַרייִדישט: צוגעגעבן די ווערטער „יבנה המקדש, עיר ציון תּמלא‟ פֿון דער שבתדיקער זמירה „צור משלו אָכלנו‟.
פּסח ווערט אָפֿטמאָל באַטראַכט ווי דער „סאַמע ייִדישער‟ פֿון אַלע יום־טובֿים, ווען מיר פֿרייען זיך מיט דער יציאת־מצרים און פֿאַקטיש דעם עצם־אופֿקום פֿונעם ייִדישן פֿאָלק. באַקומט זיך אָבער, אַז דער הײַנטיקער יום־טובֿ סימבאָליזירט אויך די טראַדיציאָנעלע ייִדישע פֿילשפּראַכיקייט.
