פֿײַנע דיאַלעקטישע חכמהלעך אין ייִדישן נוסח פֿון „הערי פּאָטער און די קאַמער פֿון סודות“ New Yiddish version of ‘Harry Potter and the Chamber of Secrets” has witty dialect cues
דער אויפֿגעבלאָזענער העלד גילדערוי לאָקהאַרט רעדט דײַטשמעריש, ווי די אַמאָליקע שרײַבער וואָס האָבן געוואָלט אויסזען „געלערנט“
Illustration by Jonny Duddle
במשך פֿון די קומענדיקע וואָכן וועלן די אָנהענגער פֿון ייִדיש און פֿון „הערי פּאָטער‟ זיך קענען דערקוויקן מיטן צווייטן באַנד אין דער סעריע — „די קאַמער פֿון סודות‟, אין אַרעלע שעכטער ווישוואַנאַטס גלענצנדיקער איבערזעצונג. אַזוי ווי ווישוואַנאַטס איבערזעצונג פֿון דעם ערשטן באַנד, „דער פֿילאָסאָפֿישער שטיין‟, איז דאָס נײַע בוך אַ הויכפּונקט פֿון דער הײַנטיקער ייִדישער ליטעראַטור. ווישוואַנאַטס איבערזעצונגען זענען פֿילאָלאָגישע אוצרות, וואָס ברענגען צונויף פֿאַרשידענע ייִדישע דיאַלעקטן מיט לינגוויסטישע און קולטורעלע קנייטשן, כּדי צו באַלעבן אַ וועלט פֿון כּישוף־מאַכערס, דראַקאָנען, שפּראָכן און שרעטלעך.
צום באַדויערן האָט די פּובליקאַציע פֿונעם בוך אויף ייִדיש אַרויסגערופֿן געמישטע און אַפֿילו פּײַנלעכע געפֿילן בײַ טייל ייִדיש־לייענער. זינט עס איז אַרויס דער ערשטער באַנד „הערי פּאָטער‟ אויף מאַמע־לשון, האָט די מחברטע פֿון די ביכער, דזש. ק. ראָולינג, געשריבן אַזוי פֿיל בילבולים קעגן טראַנספֿרויען, אַז זי איז אפֿשר הײַנט מער באַקאַנט פֿאַר איר העצן קעגן טראַנסמענשטן ווי פֿאַרן האָבן אָנגעשריבן די פּאָפּולערסטע ביכער־סעריע אויף דער וועלט.
וועגן אָט דעם אָנגעווייטיקן אָבער וויכטיקן ענין האָבן אַנדערע שוין געשריבן. אַנשטאָט דעם וויל איך אין אָט דער רעצענזיע אַרויסהייבן עטלעכע לינגוויסטישע און קולטורעלע עלעמענטן פֿון ווישוואַנטס איבערזעצונג, וואָס קענען זײַן ספּעציעל אינטערעסאַנט דעם ייִדישן לייענער.
די וויכטיקסטע און שווערסטע עובֿדה פֿון אַ ליטעראַרישן איבערזעצער איז קודם־כּל, אַז דאָס לשון זאָל קלינגען נאַטירלעך. די „הערי פּאָטער‟־ביכער צייכענען זיך אויס מיט זייער אויסגעטראַכטן וואָקאַבולאַר און זייערע רײַכע ווערטערשפּילן. ווישוואַנאַט גיט אָפֿט איבער אַז די שווערסטע טייל פֿון זײַן אַרבעט איז דאָס פֿאַרזיכערן אַז דער ייִדישער סינטאַקס און אידיאָמאַטיק זאָלן קלינגען לײַטיש. און דאָס האָט ער מיט דעם בוך דערגרייכט אויף אַזוי ווײַט, אַז בײַם לייענען „די קאַמער פֿון סודות‟, פֿאַרגעסט מען צומאָל אַז מע האָט דאָס ביכל לכתּחילה געשריבן אויף ענגליש. אַפֿילו אַז מע לייענט אַז מע בראָט חזיר־פֿלייש אָדער פֿליט אויף אַ בעזעם, איז דאָס לשון אַזוי אידיאָמאַטיש, אַז מע קען מיינען אַז אַן אָנגעזעענער שרײַבער פֿון דער אַלטער היים האָט עס אָנגעשריבן.
לאָמיך אײַך געבן איין בײַשפּיל דערפֿון: דאָרט וווּ עס שטייט אינעם אָריגינאַל — ‘Uncle Vernon was as bad as his word, וואָלט אַ ווייניק־פֿעיִקער איבערזעצער פֿאָרמולירט דעם ייִדישן נוסח בוכשטעבלעך: „דער פֿעטער ווערנאָן האָט זיך אויפֿגעפֿירט פּונקט אַזוי שלעכט ווי דאָס, וואָס ער האָט געהאַט צוגעזאָגט‟ אָדער עפּעס ענלעכס. ווישוואַנאַט האָט אָבער געשאַפֿן אַ מער ייִדישלעכן נוסח דערפֿון: „דער פֿעטער ווערנאָן האָט נישט געסטראַשעט גלאַט אין דער וועלט אַרײַן‟. און אַז דער זעלביקער בייזער פֿעטער ווערנאָן האָט געשאָלטן העריס סאָווע העדוויג מיט די ווערטער that ruddy owl, זעצט ווישוואַנאַט ניט איבער וואָרט בײַ וואָרט (ווי למשל „יענע פּאַסקודנע סאָווע‟), נאָר שאַפֿט אַ ייִדישע קללה וואָס מע וואָלט געקענט הערן בײַ ייִדן פֿון וואַרשע צי לאָדזש: „אַ וויסטע פּגירה אויף יענער סאָווע.‟
די מאָמענטן ווען מע כאַפּט זיך, אַז מע לייענט טאַקע אַן איבערזעצונג זענען די אין וועלכע ווישוואַנאַט שפּילט זיך מיט דער שפּראַך. קיין חסרון איז דאָס ניט. פֿאַרקערט — אַז די איבערזעצונג וואָלט גאָר ניט נײַעס ניט צוגעגעבן צום טעקסט, וואָלט זי בכלל ניט געווען כּדאַי צו לייענען. אין געוויסע פֿאַלן אַזעלכע פֿאַררופֿט זיך ווישוואַנאַטס איבערזעצונג אויף דער ייִדישער קולטור, און אַפֿילו אויף דער ייִדישיסטישער געזעלשאַפֿט.
למשל, אַז העריס קרובֿים האָבן, נעבעך, פֿאַרגעסן אין זײַן געבוירן־טאָג און הערי זינגט צו זיך סאַרקאַסטיש אַליין אַ געבוירן־טאָג ליד, זינגט ער אינעם ענגלישן אָריגינאַל Happy birthday to me, Happy birthday to me. אין ווישוואַנאַטס איבערזעצונג זינגט ער אָבער אַ סטראָפֿע פֿון אַבֿרהם גאָלדפֿאַדענס באַקאַנט ליד: „צו מײַן געבוירן־טאָג, צו מײַן יום־טובֿ הײַנט‟.
אַז הערי וויל אָנשרעקן זײַנע קרובֿים אַז ער וועט אָט-אָט זיי פֿאַרשעלטן מיט אַ כּישוף־שפּראָך, ברומט ער אונטער אַ ריי זינלאָזע ווערטער: Jiggery pokery! Hocus pocus — squiggly wiggly. אין דער ייִדישער איבערזעצונג לייענט מען: „ציגעלע־מיגעלע, האָקוס־פּאָקוס, ענגע־בענגע.‟
די וואָס קענען די אַמאָליקע ייִדישע קינדערשפּילן ווייסן אַז אַ סך קינדער־גראַמען הייבן זיך אָן מיט „ציגעלע־מיגעלע‟ און אַז „ענגע־בענגע‟ איז דער אָנהייב פֿונעם ציילעניש אויף ענגליש Eeny, meeny, miny, moe. נאָך וויכטיקער איז אַז „ענגע־בענגע‟ איז דאָ אַ מין פּריוואַטער וויץ. „ענגע־בענגע‟ איז געווען דער נאָמען פֿון דער ייִדישיסטישער קינדער־גרופּע, אין וועלכער ווישנוואַנאַטס מאַמע, גיטל שעכטער־ווישוואַנאַט, האָט קינדווײַז אָנטייל גענומען. (שעכטער־ווישוואַנאַט, בײַנאַנד מיט יאַנקל פּרץ־בלום, האָבן רעדאַקטירט דעם טעקסט פֿונעם בוך און געגעבן סטיליסטישע עצות דערויף).
אַן אַנדער אופֿן ווי אַזוי ווישוואַנאַט שפּילט זיך מיטן לשון איז דאָס וואָס געוויסע העלדן ווערן כאַראַקטעריזירט דורך זייער באַנוץ פֿון ייִדישע דיאַלעקטן. אַזוי ווי אינעם פֿריִערדיקן באַנד, רעדן אַ פּאָר פֿון די עמאָציאָנעל קאַלטע העלדן ווי ליטוואַקעס בשעת איין העלד מיט אַ וואַרעמער פּערזענלעכקייט רעדט ווי אַ גאַליציאַנער. אין דער „קאַמער פֿון סודות‟ וועבט ווישוואַנאַט אַרײַן נאָך אַן אופֿן פֿון רעדן ייִדיש: דײַטשמעריש. גילדערוי לאָקהאַרט, אַ באַרימטער מחבר פֿון אויטאָביאָגראַפֿישע ביכער וואָס ווערט, צו העריס גרויסן באַדויער, איינער פֿון זײַנע לערער, צייכנט זיך אויס מיט זײַן אומגעהײַער אויפֿגעבלאָזנקייט. כּדי ער זאָל קלינגען מער פּרעטענציעז, האָט ווישוואַנאַט באַשלאָסן אַז לאָקהאַרט זאָל אַרײַנמישן פּסעוודאָ־דײַטשע ווערטער.
אַן אַנדער מין אַלטמאָדיש ייִדיש וואָס באַווײַזט זיך אינעם בוך איז זייער אַ געלונגענע נאָכמאַכונג פֿונעם לשון און אָרטאָגראַפֿיע פֿון די אַמאָליקע צאינה וראינהס. אין הערי פּאָטער טרעפֿט זיך ניט זעלטן, אַז די העלדן בלעטערן דורך אַלטע ביכער, וואָס טיילן דערפֿון ווערן ציטירט אויף אַ כּמו־פֿאַרצײַטישן ענגליש פֿון די פֿריִערדיקע 1500ער יאָרן. צוליב דעם וואָס אַ ייִדישער טעקסט פֿון 1510 וואָלט געווען דעם הײַנטיקן ייִדישן לייענער אומפֿאַרשטענדלעך, האָט ווישוואַנאַט באַשלאָסן צו שאַפֿן אַ מין צאינה־וראינה־לשון פֿאַר זײַן איבערזעצונג פֿון יענע אַלטע כּישוף־ספֿרים. אָט איז אַ בײַשפּיל דערפֿון:
(מיטן „צאינה־וראיניזירן‟ דעם טעקסט האָט ווישוואַנאַטן געהאָלפֿן ד׳׳ר שמעון נויבערג פֿון טריִער אוניווערסיטעט.)
אַ דאַנק אַזוינע שעפֿערישע שפּראַך־המצאות וועט ווישוואַנאַטס איבערזעצונג זיכער פֿאַרווײַלן סײַ ייִדיש־סטודענטן, סײַ די פֿליסיקסטע ייִדיש־קענער.
A message from our CEO & publisher Rachel Fishman Feddersen
I hope you appreciated this article. Before you move on, I wanted to ask you to support the Forward’s award-winning journalism during our High Holiday Monthly Donor Drive.
If you’ve turned to the Forward in the past 12 months to better understand the world around you, we hope you will support us with a gift now. Your support has a direct impact, giving us the resources we need to report from Israel and around the U.S., across college campuses, and wherever there is news of importance to American Jews.
Make a monthly or one-time gift and support Jewish journalism throughout 5785. The first six months of your monthly gift will be matched for twice the investment in independent Jewish journalism.
— Rukhl Schaechter, Yiddish Editor
