ווערק פֿון חיים גראַדע איצט צוטריטלעך אָנלײַןChaim Grade’s works now available online
אַ סך פֿון זײַנע ביכער זײַנען שוין צענדליקער יאָרן געווען שווער צו באַקומען.
Image by Yehuda Blum
דער ייִדישער ביכער־צענטער האָט לעצטנס געגעבן אַ פֿרײַען צוטריט צו די ווערק פֿונעם גרויסן ווילנער שרײַבער חיים גראַדע.
כאָטש גראַדע ווערט פֿאַררעכנט ווי איינער פֿון די בעסטע ייִדישע שרײַבערס פֿון צוואַנציקסטן יאָרהונדערט, זײַנען זײַנע ביכער שוין צענדליקער יאָרן שווער צו געפֿינען. איצט קען מען זיי, סוף־כּל־סוף, אַלע לייענען אויף דער אינטערנעץ, אויף דער וועבזײַט פֿונעם ביכער־צענטער.
גראַדע איז אויפֿגעוואַקסן אין אַ אָרעמער היים אין דער שטאָט ווילנע, וואָס האָט פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה געהייסן „ירושלים ד’ליטא“. זײַן מאַמע האָט פֿאַרקויפֿט עפּל אויפֿן מאַרק און זי האָט געוווינט מיט אים צוזאַמען אין אַ קעלערשטוב הינטער אַ קוזניע. די יונגע יאָרן האָט ער פֿאַרבראַכט אין חדר און ישיבֿה, שפּעטער געלערנט בײַ די מוסרניקעס, גאָר אַ שטרענגע מתנגדישע גרופּע. כאָטש ער איז אַראָפּ פֿונעם דרך אין עלטער פֿון 22, ווען ער איז געוואָרן אַ מיטגליד פֿון דער ליטעראַרישער גרופּע „יונג־ווילנע“, האָט ער אין זײַנע ווערק באַשריבן דעם פֿרומען לעבנס־שטייגער און די רבנישע וועלט.
ווען די דײַטשן זײַנען אַרײַן אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד אין יוני 1941, האָט גראַדע באַוויזן צו אַנטלויפֿן פֿון ווילנע בײַ צײַטנס. אָבער ער האָט דאָרט איבערגעלאָזט זײַן מאַמע און זײַן ערשט ווײַב, וואָס זיי זײַנען ביידע אומגעקומען. נאָך דער מלחמה האָט ער געוווינט עטלעכע יאָר אין פּאַריז, ביז ער איז אָנגעקומען אין ניו־יאָרק אין 1948.
גראַדע איז געווען באַליבט בײַ די קריטיקערס און אַ טייל האָבן אַפֿילו געהאַלטן, אַז ער האָט בעסער פֿאַרדינט די נאָבעל־פּרעמיע ווי באַשעוויס, וואָס איז געווען אַ סך בעסער באַקאַנט אַ דאַנק די ענגלישע איבערזעצונגען. אָבער גראַדעס ביכער האָבן זיך נישט געדרוקט אין קיין גרויסע אויפֿלאַגעס און מיט דער צײַט, וויבאַלד די לייענערס האָבן אויסגעכאַפּט כּמעט אַלע עקזעמפּלאַרן, זײַנען זיי געוואָרן יקר־המציאותן.
נאָך אַ צרה איז געווען דער ענין פֿון דרוקרעכט, ווײַל גראַדעס אַלמנה האָט צענדליקער יאָרן נישט דערלאָזט, אַז מע זאָל אַרויסגעבן זײַנע ווערק פֿון דאָס נײַ. נאָך איר פּטירה אין 2010 האָט אַ ניו־יאָרקער געריכט געפּסקנט, אַז דאָס דרוקרעכט געהערט צום ייִוואָ צוזאַמען מיט דער נאַציאָנאַלער ביבליאָטעק פֿון ישׂראל. יענע ביידע אינסטיטוציעס האָבן סוף־כּל־סוף דערמעגלעכט, אַז גראַדעס ביכער זאָלן זיך איצט אויך געפֿינען אין דער גרויסער אינטערנעץ־ביבליאָטעק פֿונעם ייִדישן ביכער־צענטער.
ס׳איז דאָ אַ סך פֿון וואָס אויסצוקלײַבן בײַ די דיגיטאַליזירטע ווערק אויף דער וועבזײַט פֿונעם ביכער צענטער. די פּאָעמע, „מוסרניקעס“ שילדערט דאָס שטרענג אָרטאָדאָקסישע און אַסקעטישע לעבן פֿון בחורים אין דער נאָוואַרעדקער ישיבֿה; די דערציילונג, „מײַן קריג מיט הערש ראַסיינער“ שטעלט פֿאָר די פֿילאָסאָפֿישע וויכּוחים צווישן צוויי אַלטע פֿרײַנד, וואָס טרעפֿן זיך נאָכן חורבן — ווען איינער איז געבליבן פֿרום און דער צווייטער איז געוואָרן פֿרײַ; דער ראָמאַן, „מײַן מאַמעס שבתים“, באַזירט אויף גראַדעס אייגן לעבן פֿאַר און בעת דער מלחמה; דער ראָמאַן „די עגונה“ האַנדלט זיך וועגן אַ קאָנפֿליקט צווישן צוויי גרויסע רבנים איבער דער עגונה־פֿראַגע, און „צמח אַטלאַס: די ישיבֿה“, אַ לאַנגער ראָמאַן אין צוויי בענד, וואָס ווערט פֿאַררעכנט ווי גראַדעס מײַסטערווערק.
אַחוץ די אויב דערמאָנטע ווערק, קען מען געפֿינען נאָך אַ סך אַנדערע אויף דער וועבזײַט פֿונעם ביכער־צענטער, ווי אויך פֿאַרשיידענע איבערזעצונגען, רעקאָרדירונגען, און אַפֿילו ווידעאָס, וואָס זײַנען שייך צו גראַדעס לעבן און שאַפֿן.
