נאָך 40 יאָר „אין גלות‟, פֿאָרט דער טאַטע צוריק קיין קובאַAfter 40 years in exile, my father returns to Cuba
די טאָכטער פֿון אַ קובאַנער ייִד דערציילט וועגן זײַן משפּחה־געשיכטע אין קובאַ, פֿאַר וואָס ער איז אַנטלאָפֿן און וועגן זײַן רײַזע צוריק.
Image by Yael Levy
לייענט דעם אַרטיקל אויף ענגליש
מײַן טאַטע, אַ ייִד וואָס איז געבוירן און דערצויגן געוואָרן אין קובאַ, דערציילט מיר אָפֿט זײַנע זכרונות אָבער מײַן באַליבטסטער קאַפּיטל איז וועגן דעם טאָג וואָס ער איז געוואָרן אַן אַמעריקאַנער בירגער.
דעם 17טן פֿעברואַר 1967 איז ער געזעסן אינעם געריכטהויז אין ניו־בראָנסוויק, ניו־דזשערזי, לעבן אַ פּאָפּורי פֿון אַנדערע אימיגראַנטן, און געוואַרט אַז מע זאָל אים צורופֿן פֿאַרן ריכטער, כּדי ער זאָל באַצייכנט ווערן פֿאַר אַן אַמעריקאַנער; נישט בלויז אַ לאַטײַן־אַמעריקאַנער, נאָר אַן „אמתער‟ אַמעריקאַנער.
זיבן יאָר לאַנג האָט דער טאַטע געוואַרט אויף דעם טאָג, זינט דעם זומער פֿון 1960. דאָס איז געווען אַ יאָר נאָך דער קובאַנער רעוואָלוציע וואָס האָט באַזײַטיקט די קאָרומפּירטע רעגירונג פֿון פֿולהענציאָ באַטיסטאַ. דער טאַטע האָט דווקא געשטיצט די רעוואָלוציע, האָפֿנדיק אַז דאָס וועט מאַכן אַ סוף פֿון דער דיקטאַטור און דערפֿירן צו אַ דעמאָקראַטישער רעגירונג. ער האָט אַפֿילו געהאַלטן רעדעס לטובֿת דער רעוואָלוציע בײַם לויִזיאַנער שטאַט־אוניווערסיטעט. דאָרט האָט ער שטודירט, נאָך דעם ווי זײַן פֿריִערדיקע שול — דער האַוואַנער אוניווערסיטעט — האָט זיך געשלאָסן נאָך די רעפּרעסיעס פֿון די אַנטי־באַטיסטאַ־סטודענטן. דער לויִזיאַנער אוניווערסיטעט האָט געהאַט אַ סך מעלות: אַ נידעריקן שׂכר־לימוד, נאָענט צו קובאַ און אַן אויסערגעוויינטלעכן אָפּטייל צו שטודירן צוקער־אינזשענירערײַ.
ווען דער טאַטע איז יענעם יוני אַהיימגעפֿאָרן אויפֿן בין־הזמנים האָט זײַן טאַטע, מײַן „אַבועלאָ‟ [זיידע], אים געטראָפֿן אויפֿן פֿליפֿעלד. אַהיימפֿאָרנדיק האָט אַבועלאָ דערקלערט אַז ס׳איז נישטאָ קיין צוקונפֿט פֿאַר מײַן טאַטן אין קובאַ און ער זאָל זיך אומקערן אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן וואָס גיכער.
„די רעוואָלוציע האָט נישט בלויז דערפֿירט צו אַ נײַער רעגירונג, אָבער צום חורבן פֿון דער קובאַנער געזעלשאַפֿט,‟ האָט אַבועלאָ געזיפֿצט.
דער טאַטע איז געבליבן געפּלעפֿט. „וואָס איז געוואָרן מיט די געשעפֿטן?‟ האָט ער געפֿרעגט. אַבועלאָ האָט געהאַט צוויי קראָמען אין מאַקאַרעניאָ — אַ שטויביק שטעטל באַקאַנט פֿאַר זײַנע צוקערמילן, אין דער פּראָווינץ קאַמאַגיי, אויפֿן דרומדיקן טייל פֿון קובאַ. מיט יאָרן פֿריִער האָט ער עמיגרירט אַהין פֿון סיליוורי, טערקײַ, און איז מיט דער צײַט געוואָרן אַ וואָיאַזשאָר פֿון שניט־סחורה. דאָס געשעפֿט איז אים געגאַנגען גוט ווײַל אין דאָרף איז געווען שווער צו באַקומען אַזוינע זאַכן.
דאָס געסעלע אינעם שטעטל מאַקאַרעניאָ, וווּ ענריקע לוי פּרץ איז אויפֿגעוואַקסן Image by Yael Levy
עטלעכע יאָר נאָך דעם ווי מײַן טאַטע איז געבוירן געוואָרן האָבן באָבע־זיידע געקויפֿט אַ הײַזל פֿון דרײַ צימערן אין מאַקאַרעניאָ און דאָרט אויפֿגעשטעלט אַ וואַרשטאַט. פֿון דעם געשעפֿט זענען דערנאָך געוואָרן צוויי קראָמען. אַבועלאָ האָט פֿאַרקויפֿט פֿאַרשידענע זאַכן — פֿון שניט־סחורה ביז טואַלעטוואַרג, און ס׳רובֿ פֿון דער צײַט — אויף קרעדיט.
אַבועלאָ איז געווען גוט באַקאַנט אין מאַקאַרעניאָ, סײַ צוליב זײַנע געשעפֿטן סײַ צוליב דעם וואָס זײַן משפּחה איז געווען די איינציקע ייִדישע משפּחה דאָרט. נישט־וויסנדיק פּינקטלעך ווער עס זענען די ייִדן האָבן די שטעטללײַט זיי חבֿריש גערופֿן „לאָס מאָראָס‟ — די מורן — פֿאַררופֿנדיק זיך אויף זייער ספֿרדישן אָפּשטאַם. דעם טאַטן, ענריקע, האָט מען גערופֿן ענריקיטאָ על מאָריטאָ.
ענריקע לוי פּרץ מיט זײַנע עלטערן. Image by Yael Levy
איצט, אַהיימפֿאָרנדיק פֿון פֿליפֿעלד קיין מאַקאַרעניאָ האָט אַבועלאָ דערקלערט אַז די געשעפֿטן וועלן אין גיכן ווערן קאָנפֿיסקירט פֿון דער רעגירונג. „זיי זענען שוין גאָרנישט ווערט,‟ האָט ער געזאָגט, אַ פֿאַרייִאושטער. „אַ גליק וואָס דו האָסט אַן אַמעריקאַנער סטודענטן־וויזע. מוזסט פֿאַרענדיקן די שטודיעס דאָרט און געפֿינען אַ שטעלע. דײַן צוקונפֿט איז אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן.‟
אָנהייב יולי האָט אַבועלאָ אָפּגעפֿירט מײַן טאַטן צוריק קיין קאַמאַגיי. פֿון דאָרט האָט דער טאַטע גענומען אַן אויטאָבוס פֿאַר דער אַכט־שעהיקער רײַזע צו זײַן מומעס דירה אין האַוואַנאַ. מיט עטלעכע טעג שפּעטער איז ער אָפּגעפֿלויגן, לאָזנדיק איבער זײַנע עלטערן, זײַן באָבע, מומעס און פֿעטערס, שוועסטערקינדער און פֿרײַנד, נישט וויסנדיק צי ער וועט זיי נאָך אַ מאָל זען.
האָבנדיק בלויז 70 דאָלאַר, וואָס מײַן אַבועלאַ האָט באַהאַלטן אין זײַן שוך, איז דער טאַטע געפֿאָרן קיין מיאַמי וווּ ער איז עטלעכע וואָכן לאַנג אײַנגעשטאַנען בײַ אַנדערע קובאַנער פּליטים. ס׳איז נאָך געווען צו פֿרי צוריקצופֿאָרן אין אוניווערסיטעט און ער האָט נישט געהאַט גענוג געלט אויפֿן גאַנצן זומער.
מיט אַ חודש שפּעטער איז ער געפֿאָרן קיין באַטאָן רוזש, לויִזיאַנע. פֿאָרנדיק פֿאַרבײַ די אָרעמע שטעטלעך אין די דרומדיקע שטאַטן, וואָס האָבן אים אויסגעזען ווי מאַקאַרעניאָ, האָט ער גענומען קלערן ווי ער קען געפֿינען אַ טייל־צײַטיקע שטעלע צו דעקן זײַנע הוצאָות.
מיט זיבן יאָר שפּעטער איז דער טאַטע געזעסן אינעם געריכטזאַל אין ניו־דזשערזי. הינטער אים, אויפֿן באַלקאָן, איז געזעסן זײַן טראָגעדיקע פֿרוי, אַ בראָנקס־געבוירענע טאָכטער פֿון אונגערישע ייִדישע אימיגראַנטן. גלײַך לעבן אים איז געזעסן אַ מאַנסביל מיט אַ סלאַוויש פּנים. מײַן טאַטע האָט געכאַפּט אַ קוק אויף יענעמס דאָקומענטן. דאָרט איז געשטאַנען אַ נאָמען מיט אַ סך קאָנסאָנאַנטן און ווייניק וואָקאַלן. אויף מײַן טאַטנס אייגענע פּאַפּירן איז געשטאַנען זײַן געבוירן־נאָמען, ענריקע לוי פּרץ.
אין אַמעריקע, ווען אַ מענטש באַקומט בירגערשאַפֿט, האָט ער די ברירה פֿון אויסקלײַבן אַ נײַעם נאָמען, און טאַקע מיט יענעם נאָמען רופֿט מען אים צו צום ריכטער. בשעת מײַן טאַטע האָט געוואַרט אויף זײַן ריי האָט דער פּקיד אַרויסגערופֿן דעם נאָמען פֿונעם „קומעדיקן‟ אַמעריקאַנער.
„מיסטער דזשיימס באָנד!‟ האָט דער פּקיד אויסגערופֿן. אַ פֿאַרחידושטער האָט דער טאַטע דערזען ווי זײַן שכן מיטן נאָמען פֿון אַ סך קאָנסאָנאַנטן שטייט אויף, גייט צו צום ריכטערס באַנק און זאָגט איבער די שבֿועה צו ווערן אַן אַמעריקאַנער. ווען באָנד איז צוריקגעקומען צו זײַן בענקל האָט ער געוויזן אויף דער ברוסט און דערקלערט: „דאָבל־אָ־סעווען!‟
מיט אַ מאָל האָט דער פּקיד אויסגערופֿן: „ענריקע ליווי!‟ מײַן טאַטע האָט געהאַט באַשלאָסן אָפּצולאָזן דעם נאָמען פּרץ כּדי ער זאָל קלינגען מער אַמעריקאַניש. דעם נאָמען ענריקע האָט ער אָבער אָנגעהאַלטן. זינט דעמאָלט האָבן זײַנע מיטאַרבעטער אים אָבער גערופֿן הענרי, וואָס האָט אים געקלונגען זייער מאָדנע. הענרי קלינגט ווי אַ מענטש וואָס טראָגט דזשינס און אַ זומער־לײַבל און פֿירט די קינדער צו בייסבאָל־מאַטשן וווּ ער קויפֿט זיי וווּרשטלעך. מײַן טאַטע, פֿון דער אַנדערער זײַט, האָט געטראָגן בעל־הבתּישע העמדער אויף קנעפּלעך און געפּרעסטע הויזן. אַנשטאָט אונדז צו ברענגען אויף באָלשפּילן האָט ער אונדז געבראַכט קיין מיאַמי יעדן אויגוסט צו פֿאַרברענגען מיט באָבע־זיידע. מיט דער הילף פֿון „הײַאַס‟ האָט מײַן טאַטע, סוף־כּל־סוף, באַוויזן זיי אַרויסצוברענגען פֿון קובאַ. אין קובאַ איז דאָס פֿאָרן אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן פֿאַרווערט, האָט „הײַאַס‟ באַשטעלט פֿאַר זיי ישׂראלדיקע וויזעס און עראָפּלאַן־בילעטן קיין תּל־אָבֿיבֿ, וואָס האָט זיך במילא געדאַרפֿט אָפּשטעלן אין מיאַמי — זענען זיי שוין דאָרטן פֿאַרבליבן.
יאַנואַר 1999 האָט מײַן טאַטע, סוף־כּל־סוף, געפֿאָרן אויף אַ וויזיט קיין קובאַ. פֿערציק יאָר זענען פֿאַרבײַ זינט ער איז פֿון דאָרטן אַנטלאָפֿן, און דרײַסיק יאָר זינט ער איז געוואָרן אַן אַמעריקאַנער בירגער. מײַן ברודער, מײַן מאַן און איך האָבן אים באַגלייט. מיר זענען געפֿאָרן צו אַלע ערטער וואָס האָבן געהאַט אַ וויכטיקן באַטײַט אין זײַן לעבן. בײַ ס׳רובֿ פֿון די ערטער האָט ער רעאַגירט גאַנץ גלײַכגילטיק. אָבער ווען מיר זענען אַרײַנגעטראָטן אין „חוות האחים‟, דער אָפּגעלאָזענער שיל אין האַוואַנאַ וווּ מע האָט אַ מאָל געפּראַוועט זײַן בר־מיצווה, האָט ער זיך צעוויינט. פֿאַר זײַנע אויגן האָט ער נאָך געקענט זען ווי זײַן באָבע, זימבול פּרץ, זיצט אין דער ווײַבערשיל. זײַן געוויין איז געווען אַ דערמאָנונג פֿון דעם וואָס ער האָט אַזוי פֿרי פֿאַרלוירן זײַן יוגנט און פֿון אַלע קרובֿים וואָס ער האָט מער נישט געזען נאָך 1960.
דער שמש פֿונעם ייִדישן בית־עולם אין האַוואַנאַ מיטן בוך וואָס ווײַזט וווּ עס ליגן אַלע געשטאָרבענע Image by Yael Levy
שפּעטער האָבן מיר באַזוכט דעם קינדער־אָפּטייל פֿונעם האַוואַנער בית־עולם, וווּ זײַן ברודערל, יצחק, וואָס איז געשטאָרבן צו דרײַ יאָר, איז געלעגן. זײַן מצבֿה האָט נישט געהאַט קיין אויפֿשריפֿט, האָט דער שמשׂ פֿונעם בית־עולם אונדז געוויזן וווּ ער ליגט, ניצנדיק אַן אַלט, צעקרישלט ביכל וווּ עס שטייען די נעמען פֿון אַלע געשטאָרבענע מיט סימנים וואָס ווײַזן דאָס פּינקטלעכע אָרט. מײַן טאַטע איז געשטאַנען בײַם קבֿר און געזאָגט קדיש און דערנאָך האָט ער באַצאָלט דעם שמשׂ און אים געבעטן אויפֿשטעלן אַ לײַטישע מצבֿה מיט אַן אויפֿשריפֿט.
ענריקע לוי פּרץ בײַם קבֿר פֿון זײַן ברודערל יצחק אין האַוואַנאַ. Image by Yael Levy
מיר זענען אויך געפֿאָרן אינעם בית־עולם אין קאַמאַקיי, וווּ ס‘געפֿינען זיך די קבֿרים פֿון אַ סך פֿון מײַן אַבועלאָס קרובֿים. דאָרט האָב איך אויך געפֿונען, נאָכן אָפּווישן דאָס שטויב, די מצבֿה פֿון דער פֿרוי נאָך וועמען איך הייס — מײַן עלטער־באָבע, ווידאַ לוי. לייגנדיק אַ שטיינדעלע אויף דער אָפּגעבליאַקעוועטער מצבֿה, האָב איך דערפֿילט ווי איר נאָמען, ווידע, וואָס איך האָב יונגערהייט אַזוי פֿײַנט געהאַט, פּאַסט מיר טאַקע.
די מחברטע בײַם קבֿר פֿון איר עלטער־באָבע ווידאַ לוי
ווען מיר האָבן זיך אומגעקערט אַהיים און דער עראָפּלאַן האָט זיך אַראָפּגעלאָזט אויף דער ערד אין מיאַמי האָט מײַן טאַטע שטאַרק געפּליעסקעט מיט די הענט און טיף אויסגעאָטעמט. ערשט דעמאָלט האָב איך פֿאַרשטאַנען ווי אָנגעשפּאַנט ער איז מסתּמא געווען במשך פֿון דער אַכט־טאָגיקער נסיעה. האָב איך אים אַ פֿרעג געטאָן: „טאַטע, זײַענדיק אין קובאַ האָסטו די גאַנצע צײַט מורא געהאַט?‟
ענריקע לוי פּרץ בײַם קובאַנער ספֿרדישן צענטער Image by Yael Levy
אַ לאַנגע ווײַלע האָט ער געשוויגן. דערנאָך האָט ער געענטפֿערט: „יעל, די פֿאַראייניקטע שטאַטן איז דאָס בעסטע לאַנד אויף דער וועלט.‟
אין יענער רגע איז געווען קלאָר אַז מײַן טאַטע איז טאַקע אַ דוגמא פֿון אַן עכטן אַמעריקאַנער.
A message from our CEO & publisher Rachel Fishman Feddersen
I hope you appreciated this article. Before you move on, I wanted to ask you to support the Forward’s award-winning journalism during our High Holiday Monthly Donor Drive.
If you’ve turned to the Forward in the past 12 months to better understand the world around you, we hope you will support us with a gift now. Your support has a direct impact, giving us the resources we need to report from Israel and around the U.S., across college campuses, and wherever there is news of importance to American Jews.
Make a monthly or one-time gift and support Jewish journalism throughout 5785. The first six months of your monthly gift will be matched for twice the investment in independent Jewish journalism.
— Rukhl Schaechter, Yiddish Editor
