ווידעאָ: מאַלי פּיקאָן זינגט איר קלאַסיש ליד, „אַבי געזונט‟WATCH: Molly Picon sings her classic song, “Abi Gezunt”
ווייניק מענטשן ווייסן אַז פּיקאָן האָט אָפֿט אַליין געשאַפֿן דעם טעקסט פֿון די לידער וואָס זי האָט פֿאָרגעשטעלט אין די פֿילמען און אויף דער בינע.
אינעם מוזיקאַלישן פֿילם, „מאַמעלע‟, האָט מען אַ זעלטענע געלעגנהייט צו זען דאָס אמתע ייִדישע לעבן אינעם פֿאַרמלחמהדיקן פּוילן. אַלע סצענעס זענען פֿילמירט געוואָרן אין לאָדזש, ווען דאָרטן האָבן געוווינט בערך 230 טויזנט ייִדן – אַ דריטל פֿון דער גאַנצער שטאָטישער באַפֿעלקערונג. דער פֿילם איז אַרויס אין 1938.
אינעם פֿילם זינגט די הויפּט־אַקטריסע, מאַלי פּיקאָן, אַ ליד וואָס איז שפּעטער שטאַרק באַרימט געוואָרן — „אַבי געזונט‟. די מוזיק האָט ספּעציעל פֿאַרן פֿילם געשאַפֿן דער באַקאַנטער אַמעריקאַנער קאָמפּאָזיטאָר, אַבֿרהם עלשטיין. ווייניק מענטשן ווייסן אָבער אַז דער טעקסט האָט אָנגעשריבן פּיקאָן אַליין. זי איז געווען אַ טאַלאַנטירטע פּאָעטעסע און אָפֿט געשריבן דעם טעקסט פֿון די לידער וואָס זי האָט פֿאָרגעשטעלט אין פֿילמען און אויף דער בינע.
„מאַמעלע‟ איז געווען דער דריטער פֿילם אויף ייִדיש פֿונעם רעזשיסאָר, יוסף גרין (גרינבערג). זײַענדיק אַליין אַ פּוילישער ייִד, טאַקע אַ לאָדזשער, האָט ער אָנגעהויבן זײַן קינאָ־קאַריערע ווי אַן אַקטיאָר אין אַמעריקע, וווּהין ער איז אַוועקגעפֿאָרן אין 1924. אין 1935 האָט ער אָנגעהויבן שאַפֿן אייגענע פֿילמען – דווקא אין זײַן היימלאַנד, פּוילן.
גרינבערגס שותּף — דער סצענאַריסט, אַקטיאָר, פּאָעט, זינגער און רעזשיסאָר קאָנראַד טאָם (רונאָוועצקי), איז געווען פֿון וואַרשע. אינעם פֿילם שפּילן אַ ריי פּוילישע ייִדן; די באַרימטע אַקטריסע מאָלי פּיקאָן (מלכּה אָפּעקון), וואָס זינגט איר באַרימט ליד, איז געווען אַ געבוירענע אינעם נידער־מיזרחדיקן טייל פֿון מאַנהעטן, אָבער איר משפּחה האָט געשטאַמט פֿון פּוילן. באַקומט זיך, אַז דער פֿילם איז נישט נאָר אַ ייִדישער און ייִדישלעכער, נאָר דורכאויס אַן אויטענטיש ייִדיש־פּוילישער – הגם די אַקטיאָרן, ווי דער שטייגער איז אינעם קלאַסישן ייִדישן טעאַטער, רעדן אויפֿן „טעאַטראַלישן‟ אוקראַיִנישן אָדער כּמו־אוקראַיִנישן ייִדיש.
דער אַמעריקאַנער „נאַציאָנאַלער צענטער פֿונעם ייִדישן פֿילם‟ (NCJF) האָט רעסטאַוורירט און דיגיטאַליזירט דעם פֿילם „מאַמעלע‟ אין 2013. זינט דעמאָלט איז ער געוויזן געוואָרן אויף צענדליקער קינאָ־פֿעסטיוואַלן.
די ווערטער „מאַמע‟ און „געזונט‟ זענען אין דער ייִדישער קולטור צווישן די סאַמע סטערעאָטיפּישע, כּמעט קלישע־ווערטער. גרינבערגס און רונאָוועצקיס שאַפֿונג איז אָבער ווײַט פֿון געוויינטלעכע סטערעאָטיפּן פֿונעם אידעאַליסטישן שטעטלדיקן אַמאָל. אַזוי ווי אין פּאָפּולערע אַמעריקאַנער פֿילמען פֿון יענער תּקופֿה, ווערט אינעם פֿילם נישט איין מאָל געוויזן דאָס פֿינצטערע לעבן פֿון ייִדישע אונטערוועלטניקעס.
איין מאָמענט אינעם פֿילם איז אין אַ געוויסן זין טאַקע סטערעאָטיפּיש: די הויפּט־העלדין חוה סאַמעט (מאָלי פּיקאָן) באַווײַזט זיך אין דער ראָלע פֿון אַ מין „סינדאַרעלע‟ – אַ פֿאַרמוטשעט מיידל, וואָס בענקט נאָך איר פֿאַרשטאָרבענער מאַמען. פֿאָרט, האָט זיך בײַ די רעזשיסאָרן באַקומען אַ פֿאַרכאַפּנדיקער, רעאַליסטישער און ראָמאַנטישער סוזשעט; סוף־כּל־סוף, טרעפֿן זיך אין דער וועלט, צום באַדויערן, גענוג עכטע „סינדאַרעלעס‟.
„אַבי געזונט‟ בלײַבט ביז הײַנט איינס פֿון די סאַמע באַרימטע ייִדישע לידער. תּלמידים און תּלמידות פֿון ייִדיש־פּראָגראַמען לערנען עס כּסדר אויס, הגם צום מערסטן באַקאַנט איז, מעגלעך, נישט פּיקאָנס אָריגינעלע ווערסיע, נאָר דער באַזונדערס לעבעדיקער וואַריאַנט פֿון די שוועסטער בערי.
