ניטאָ מער הרבֿ יעקבֿ־צבֿי זאַקס, געוועזענער ענגלישער הויפּט־רבֿ און ייִדישער דענקערRabbi Jonathan Sacks, former UK chief rabbi and respected Jewish thinker, has died
הרבֿ זאַקס איז געווען אַן אויסגעשפּראָכענער רעליגיעזער פּלוראַליסט.
Image by Getty Images
דעם 7טן נאָוועמבער איז צו 72 יאָר ניפֿטר געוואָרן דער געוועזענער בריטישער הויפּט־רבֿ און וועלט־באַרימטער ייִדישער דענקער, הרבֿ יעקבֿ־צבֿי זאַקס, באַקאַנט ווי ראַבײַ דזשאָנאַטאַן זאַקס. זאַקס האָט שוין לאַנג געליטן פֿון אַ ראַק; דער דריטער אָנגריף פֿון דער קראַנקייט האָט אים אומגעבראַכט.
הרבֿ זאַקס איז געווען פּאָפּולער סײַ בײַ ייִדן, סײַ בײַם ברייט נישט־ייִדישן עולם, בפֿרט אין ענגלאַנד. דער געוועזענער בריטישער פּרעמיער־מיניסטער טאָני בלער איז געווען זײַנער אַ גוטער פֿרײַנד.
אין מײַנע נאָטיצן אויף פֿרומע טעמעס – למשל, אינעם אַרטיקל וועגן חב”ד מיט צוויי וואָכן צוריק — האָב איך אים אָפֿט דערמאָנט ווי אַ חשובֿן מוסטער פֿונעם הײַנטצײַטיקן ייִדישן געדאַנק. זאַקסן האָט זיך אײַנגעגעבן אײַנצוּוויקלען טיפֿע ייִדישקייט־ענינים אויף אַזאַ אופֿן, וואָס יעדער מענטש קאָן זיי גרינג פֿאַרשטיין.
הרבֿ דזשאָנאַטאַן זאַקס איז געבוירן געוואָרן אין לאָנדאָן; זײַן משפּחה שטאַמט פֿון ליטע. אין 1982 האָט ער פֿאַרטיידיקט אַ דאָקטאָראַט אינעם לאָנדאָנער אוניווערסיטעט. דעמאָלט איז ער שוין געווען דער רבֿ פֿון דער גרויסער שיל אין גאָלדערס־גרין — אַ מאָדערן־אָרטאָדאָקסישע געגנט אין דער בריטישער קרוינשטאָט, וואָס דערמאָנט אינעם ברוקלינער ראַיאָן פֿלעטבוש. אין דער זעלבער צײַט, איז ער געווען נאָענט צו חסידות — חב”ד. אין 1991 איז ער געוואָרן דער הויפּט־רבֿ פֿונעם לאַנד.
בסך־הכּל, האָט הרבֿ זאַקס אָנגעשריבן און פֿאַרעפֿנטלעכט 25 ביכער, אַרײַנגערעכנט פּירושים אויפֿן סידור און יום־טובֿדיקע מחזורים. נישט איינמאָל זענען שוין אין דער ייִדישער געשיכטע געווען פֿאַלן, ווען אָריגינעלע, פֿרישע געדאַנקען האָבן אַרויסגערופֿן אַ שאַרפֿע קאָנטראָווערסיע. אין געוויסע קהילות האָט מען, למשל, פֿאַרברענט די ספֿרים פֿונעם רמב”ם; דאָס זעלבע איז געשען, לויט דער באַוווּסטער פֿאָלק־לעגענדע, מיט דער ערשטער אויסגאַבע פֿונעם ספֿר „תּולדות יעקבֿ יוסף‟, דעם ערשטן געדרוקטן חסידישן טראַקטאַט.
אינעם פֿאַל פֿונעם ניפֿטר־געוואָרענעם בריטישן הויפּט־רבֿ האָט אַ גרויס מחלוקת אַרויסגערופֿן זײַן בוך The Dignity of Difference („דאָס חשיבֿות פֿון פֿאַרשיידנקייט‟), פּובליקירט אין 2002. דאָרט באַטאָנט ער אַז דער אייבערשטער אַנטפּלעקט זיך אין דער וועלט דורך פֿאַרשיידענע רעליגיעס: „צו די קריסטן — דורך קריסטלעכקייט, צי די מוסולמענער — דורך איסלאַם‟. אַ ריי בריטישע רבנים האָבן זיך באַקלאָגט, אַז דער פּלוראַליסטישער גײַסט פֿונעם בוך קומט אין סתּירה מיטן טראַדיציאָנעלן צוגאַנג, לויט וועלכן בלויז ייִדישקייט איז די אמתע רעליגיע, און די אַנדערע וועלט־רעליגיעס זענען, צום בעסטן, פֿאַרקריפּלטע אָפּשפּיגלונגען פֿון ייִדישקייט. צוליב דעם מחלוקת, האָט הרבֿ זאַקס געמוזט אַרויסגעבן אַ צווייטע ווערסיע פֿון זײַן ווערק, וווּ ער שרײַבט, אַז ער האָט געמיינט די מיצוות פֿון בני־נח, נישט אַנדערע קאָנפֿעסיעס פֿאַר זיך. זײַן פּערזענלעכע מיינונג האָט ער אָבער נישט געביטן. אָפֿט פֿלעגט ער זיך באַטייליקן אין צווישן־רעליגיעזע דיאַלאָגן דווקא ווי אַ פּלוראַליסט.
בעצם, האָט זאַקס ממשיך געווען די פּלוראַליסטישע שיטה פֿון זײַן פֿאָרגייער, דעם פֿריִערדיקן בריטישן הויפּט־רבֿ ישׂראל (עמנואל) יאַקאָבאַוויטש, לויט וועלכער יעדעס פֿאָלק איז אויסדערוויילט אויסצופֿירן אַן אוניקאַלע מיסיע אויף דער וועלט. אין 2003 האָט דער באַקאַנטער ליבעראַל־אָרטאָדאָקסישער רבֿ מלך (מאַרק) שפּיראָ פֿאַרטיידיקט זאַקסן אויפֿן סמך פֿון אַ גאַנצער ריי קלאַסישע תּורה־קוואַלן. אין דער זעלבער צײַט, איז הרבֿ זאַקס געווען אַן אָנפּשרהדיקער קריטיקער פֿון נישט־אָרטאָדאָקסישע שטראָמען אין ייִדישקייט.
אַן אַנדער מחלוקת האָט אויפֿגעפֿלאַקערט, ווען דער הויפּט־רבֿ איז אַרויסגעטראָטן קעגן האָמאָסעקסועלע חתונות. פֿאָרט, האָט ער זיך באַצויגן צו די האָמאָסעקסואַלן מיט אַ בפֿירוש וואַרעמער סימפּאַטיע; דאָס האָט גורם געווען אַ צווייטע כוואַליע פֿון דער קאָנטראָווערסיע — מצד די חרדישע קרײַזן.
הרבֿ זאַקס האָט אויך געשפּילט אַ ממשותדיקע ראָלע אין פּאָליטיק. אין 2018 האָט ער באַשולדיקט אין אַנטיסעמיטיזם דזשערעמי קאָרבין, דעם געוועזענעם פֿאָרזיצער פֿון דער בריטישער אַרבעטער־פּאַרטיי. דאָס האָט משפּיע געווען אויף קאָרבינס אַוועקגיין פֿון דער פּאָזיציע. דער נײַער פּאַרטיי־פֿאָרזיצער, קער סטאַרמער, האָט געבעטן מחילה פֿאַר קאָרבינס צווייפֿלהאַפֿטיקע אַרויסזאָגונגען.
דער געוועזענער הויפּט־רבֿ האָט איבערגעלאָזט זײַן פֿרוי, איליין, דרײַ קינדער און עטלעכע אייניקלעך. זײַן גײַסטיקע ירושה איז אויך טיף פֿאַרפֿלאַנצט געוואָרן, בפֿרט צווישן די מאָדערנע אָרטאָדאָקסן און אַ טייל ליבעראַל־געשטימטע ליובאַוויטשער. ברוך דיין האמת!
A message from Forverts editor Rukhl Schaechter
I hope you appreciated this article. Before you move on, I wanted to ask you to support the Forverts' 127-year legacy — and its bright future.
In the past, the goal of the Forverts was to Americanize its readers, to encourage them to learn English well and to acculturate to American society. Today, our goal is the reverse: to acquaint readers — especially those with Eastern European roots — with their Jewish cultural heritage, through the Yiddish language, literature, recipes and songs.
Our daily Yiddish content brings you new and creative ways to engage with this vibrant, living language, including Yiddish Wordle, Word of the Day videos, Yiddish cooking demos, new music, poetry and so much more.
— Rukhl Schaechter, Yiddish Editor
