פֿאָרט אַ צווילינג, כאָטש צעקריגטStill Twins, Despite the Feud
אין דער ערשטער העלפֿט פֿונעם 18טן יאָרהונדערט האָט אַ פּוילישער מקובל פֿאָרויסגעזאָגט, אַז די קריגערײַ צווישן ייִדן און קריסטן וועט בטל ווערן.
ניו־יאָרק אין די 1730ער יאָרן Image by Fortwiki.com
די הײַנטיקע סדרה הייבט זיך אָן מיט דער דערציילונג וועגן יצחקס צווילינג־זין, יעקבֿ און עשׂו. נאָך אין זייער מאַמעס בויך האָבן די ברידער זיך שוין געקריגט. עשׂו — אויך אָנגערופֿן אדום — איז געבוירן געוואָרן אַ ביסל פֿריִער, נאָר יעקבֿ האָט אים בעתן געבורט אָנגעכאַפּט בײַ דער פּיאַטע און שפּעטער געקויפֿט פֿאַר אַ טעלער זופּ דאָס רעכט פֿאַררעכנט צו ווערן ווי דעם טאַטנס בכור. ווען דער צווילינג איז אויפֿגעוואַקסן, איז יעקבֿ געוואָרן אַ היימישער געצעלט־זיצער און עשׂו — אַ יעגער, אַ ליבהאָבער פֿון ווילדע פֿעלדער.
די ייִדישע טראַדיציע שילדערט אָפֿט יצחקס זין אין היפּוכדיקע קאָלירן. יעקבֿ איז אַ צדיק, און עשׂו — אַ רשע; יעקבֿ — אַן איידעלער, עשׂו — אַ גראָבער, האָריקער און רויטער. אין זײַן אויטאָביאָגראַפֿישן ראָמאַן דערמאָנט זיך שלום־עליכם אין אַ ייִדישן בחור, וועלכער האָט זיך געשמדט און זיך פֿאַרנומען מיט אַ שווערער פֿיזישער אַרבעט, טרײַבנדיק מיט די הענט אַ גרויסן פּאַראָם איבערן טײַך. קוקנדיק אויף די „מוראדיק פֿאַרשוואַרצטע, פֿאַרגרעבטע הענט‟ פֿונעם פּאַראָמשטשיק, דערמאָנט זיך דער יונגער שלום דער דערציילער אינעם פּסוק פֿון אונדזער פּרשה: „והידים ידי עשׂו‟ – עשׂוס הענט.
ווי געוויינטלעך, שטעקט אין שלום־עליכמס ווערטער אַ שטיקל איראָניע. הגם אַ קליין חדר־ייִנגל פֿון אַ שטעטל וואָלט געטראַכט, אַז אַזאַ שווערע פֿיזישע אַרבעט טויגט נאָר פֿאַר אַ גוי, האָט יעדער דערוואַקסענער מיזרח־אייראָפּעיִשער ייִד גוט געוווּסט, אַז בײַ געוויסע טראַדיציאָנעלע ייִדישע פּראָפֿעסיעס ווי שמידערײַ אָדער אַפֿילו שנײַדערײַ, אַרבעט מען כּמעט גאַנצע מעת־לעתן נאָכאַנאַנד — אויך נישט קיין גרינגע מלאָכות.
ווען שלום־עליכם האָט געאַרבעט איבער זײַן אויטאָביאָגראַפֿיע, האָט ער שוין געוווינט אין ניו־יאָרק. אין אַמעריקע האָבן ייִדן זיך דעמאָלט מפֿרנס געווען אויף אַלערליי אופֿנים, פֿון די שווערסטע פֿיזישע פֿאַכן ביז די אומגעלומפּערטע אָדער גאַנץ געראָטענע „לופֿט־געשעפֿטן‟. יצחק ראַבוי, אַן אַנדער קלאַסיקער, האָט פּרטימדיק באַשריבן דאָס לעבן פֿון ייִדישע קאַובויס און פֿאַרמערס; אין די ייִדישע לאַנדווירטשאַפֿטלעכע קאָלאָניעס פֿון מיזרח־אוקראַיִנע איז אַזאַ „עשׂוס מלאָכה‟, אַוודאי, אויך נישט געווען קיין נאָווענע.
נישט צופֿעליק האָט שלום־עליכם פֿאַרגליכן אין זײַן בוך „אַ גויעץ אַ משומד‟ מיט יעקבֿס ברודער. אין דער ייִדישער טראַדיציע ווערט עשׂו סיסטעמאַטיש באַטראַכט ווי דער גרינדער, בגשמיות צי ברוחניות, פֿון דער רוימישער און ממילא פֿון דער קריסטלעכער ציוויליזאַציע. אין צוויי גאָר אינטערעסאַנטע אַלטע ספֿרים, „ספֿר הישר‟ און „יוסיפֿון‟, ווערן איבערדערציילט פֿאַרכאַפּנדיקע פֿאָלק־לעגענדעס, וואָס באַשרײַבן, ווי אַזוי עשׂו־אדומס אייניקלעך זענען געוואָרן די ערשטע פֿירער בײַ די רוימער. ווי באַלד ייִדישקייט האָט אין זיך אַן עטנישן עלעמענט, ווערן איסלאַם און קריסטנטום אויך באַטראַכט אינעם ייִדישן געדאַנק ווי כּמו־עטנישע רעליגיעס פֿון בני־ישמעאל און בני־אדום.
פֿאָרט, האָט יצחק ליב געהאַט און געבענטשט זײַנע ביידע זין. נישט געקוקט אויף דער קריגערײַ, זענען יעקבֿ און עשׂו דאָך געבליבן ברידער. דער גרויסער פּויליש־אוקראַיִנישער מקובל יעקבֿ־קאָפּל ליפֿשיץ באַטאָנט אין זײַן ספֿר „שערי גן העדן‟, אַז די קריגערײַ צווישן יצחקס זין — מיינענדיק ייִדן און קריסטן — וועט אַמאָל בטל ווערן. ליפֿשיץ האָט געלעבט אין דער ערשטער העלפֿט פֿונעם 18טן יאָרהונדערט. דעמאָלט האָבן זיך אין אייראָפּע און אייראָפּעיִשע קאָלאָניעס טאַקע אָנגעהויבן די פּראָצעסן פֿון צווישן־רעליגיעזער עמאַנציפּאַציע.
דער הײַנטיקער שבת פֿאַלט אויס דעם 2טן כּיסלו; דאָס איז דער טאָג (דער 15טער נאָוועמבער, 1727), ווען אין ניו־יאָרק האָט מען צום ערשטן מאָל דערלאָזט ייִדן צו זאָגן אַ שבֿועה אָן קיין שײַכות צו דער קריסטלעכער רעליגיע. פֿריִער, כּדי צו ווערן אַ בירגער פֿון דער בריטישער קאָלאָניע, האָט יעדער געמוזט שווערן „ביי דער אמתער אמונה פֿון אַ קריסט”. מיט דרײַ טעג שפּעטער איז דער ספֿרדישער ייִד דניאל נונעס דאַ קאָסטאַ שוין אײַנגעשוווירן געוואָרן מיט אַ ייִדישן נוסח און באַקומען די ניו־יאָרקער בירגערשאַפֿט.
הגם די גענעראַל־אַסאַמבלעע פֿון ניו־יאָרק האָט אָנגענומען אַזאַ געזעץ, האָבן צוערשט בלויז ייִדישע יחידים און קליינע גרופּעס ייִדן געקאָנט נאַטיראַליזירט ווערן. אין 1740 האָט דער בריטישער פּאַרלאַמענט בפֿירוש דערקלערט, אַז ייִדן אין אַלגעמיין קאָנען ווערן בירגער פֿון ענגלישע קאָלאָניעס. די דאָזיקע געזעצן האָבן משפּיע געווען אויף די צוקונפֿטיקע פֿאַראייניקטע שטאַטן, וווּ מע האָט ביסלעכווײַז אינגאַנצן אָפּגעשאַפֿן די דיסקרימינאַציע צווישן קריסטן, ייִדן און אַנדערע רעליגיעזע גרופּעס.
אין זײַן ספֿר „דור דור ודורשיו‟ גיט הרבֿ יוסף לעווינשטיין איבער, אַז רבי יעקבֿ־קאָפּל ליפֿשיץ איז אויך ניפֿטר געוואָרן אין 1740 (תּ״ק). אויב אַזוי, באַקומט זיך, אַז כאָטש אין אַ קליינער מאָס זענען די משיחישע האָפֿענונגען פֿונעם מקבול ערגעץ אויף דער וועלט מקוים געוואָרן, האָט מען אין אַמעריקע בײַם סוף פֿון זײַן לעבן אָדער גלײַך נאָך זײַן פּטירה טאַקע פֿאַרברודערט על־פּי געזעץ דעם מעטאַפֿיזישן יעקבֿ און עשׂו.
