די צום טייל געשעדיקטע שיל אין ביירוט האָט אַ חשובֿע געשיכטעSlightly damaged Beirut synagogue has a venerable history
לויטן תּנ״ך, האָט דער שטח פֿונעם הײַנטיקן לבֿנון אַמאָל געהערט צו צוויי ייִדישע שבֿטים, אָשר און נפֿתּלי.
Image by Wikimedia Commons
נאָכן שרעקלעכן אויפֿרײַס פֿון אַמאָניום־ניטראַט דעם 4טן אויגוסט אין ביירוט האָט זיך פֿאַרשפּרייט דער קלאַנג, אַז בעת דעם אויפֿרײַס איז צעשטערט געוואָרן די היסטאָרישע שיל „מגן אַבֿרהם‟. שפּעטער האָט זיך אָבער באַוויזן אַ פֿריש בילד פֿון דער דאָזיקער שיל אינעם „פֿייסבוק‟. אַ געוויסע אינטערנעץ־גרופּע, וואָס הייסט „דער קהילה־ראַט פֿון ליבאַנעזער ייִדן‟ האָט געמאָלדן, אַז דער שיל־בנין שטייט אויפֿן אָרט און האָט נאָר געליטן פֿון אַ קליינעם היזק.
די פּרטים זענען דערווײַל אומקלאָר. דער אויפֿרײַס, כּמעט אַזוי מעכטיק ווי אַ קליינע אַטאָם־באָמבע, איז אויסגעבראָכן בלויז אויף איין מײַל פֿון דער שיל. די אַרומיקע בנינים זענען צעשטערט אָדער שטאַרק צעשעדיקט געוואָרן.
לויט דער מסורה פֿון די ליבאַנעזער ייִדן, איז אין דער זעלבער געגנט אַמאָל געשטאַנען אַן אוראַלטע שיל, צעשטערט אינעם יאָר 502 בעת אַ קאַטאַסטראָפֿישן ערדציטערניש. ייִדן האָבן געוווינט אין לבֿנון נאָך אין די תּנ״כישע צײַטן. אַדרבה, לויטן תּנ״ך, האָט דער שטח פֿונעם הײַנטיקן לבֿנון אַמאָל געהערט צו צוויי ייִדישע שבֿטים, אָשר און נפֿתּלי. אַ סך ייִדן האָבן זיך באַזעצט אין לבֿנון נאָכן דורכגעפֿאַלענעם אויפֿשטאַנד פֿון בר־כּוכבא; זינט דעמאָלט האָט דאָרטן אַלעמאָל געבליט אַ גרויסע ייִדישע קהילה.
במשך פֿון דורות האָבן די אָרטיקע ייִדן געלעבט בשלום מיט די מוסולמענער. לבֿנון איז זייער אַ מולטיקולטורעל לאַנד. אַ דריטל פֿון דער הײַנטיקער באַפֿעלקערונג באַשטייען דאָרט פֿון קריסטן פֿון פֿאַרשיידענע שטראָמען; די מוסולמענישע באַפֿעלקערונג באַשטייט כּמעט פּינקטלעך חצי־חצי פֿון סוניטן און שיִיִטן. הגם הײַנט זענען אין לבֿנון געבליבן קוים אַ הונדערט ייִדן, בלײַבט די ייִדישע אמונה אין דער ליסטע פֿון 18 רעגירונג־אָנערקענטע רעליגיעזע קאָנפֿעסיעס.
דער אָריגינעלער בנין פֿון „מגן אַבֿרהם‟ איז אויפֿגעשטעלט געוואָרן אין 1925. אין די 1960ער יאָרן זענען אין ביירוט נאָך געווען 16 אַקטיווע שילן, אָבער „מגן אַבֿרהם‟ איז געווען אַ באַזונדערס פּראָמינענטע. אין 1982 האָט די שיל שטאַרק געליטן — טאַקע איראָניש — מצד מדינת־ישׂראל. בעת דער מלחמה אין לבֿנון איז דאָרטן געפֿאַלן אַ ישׂראלדיקע באָמבע. אינעם יאָר 2009 האָט דער דעמאָלטיקער פּרעמיער־מינסטער פֿון לבֿנון, ראַפֿיק כאַרירי, דערקלערט, אַז די היסטאָרישע שיל מוז רעסטאַוורירט ווערן. ביסלעכווײַז, מיט דער הילף פֿון ליבאַנעזער ייִדן אַרום דער וועלט, האָט מען טאַקע פֿאַרענדיקט דעם פּראָיעקט. אַפֿילו „כעזבאָלאַ‟ האָט עס בפֿירוש געשטיצט; די פֿירער פֿון דער דאָזיקער אָרגאַניזאַציע האָבן באַטאָנט, אַז הגם זיי פֿירן אַ קאַמף קעגן מדינת־ישׂראל, באַציִען זיי זיך מיט דרך־ארץ צו ייִדן און זייער היסטאָרישער קולטור־ירושה. אַזוי צי אַנדערש, ווילט זיך האָפֿן, אַז דער היזק איז טאַקע געווען אַ קליינער.
די ליבאַזענער ייִדן, וואָס זענען הײַנט קאָנצענטרירט אין קאַנאַדע, פֿראַנקרײַך, די פֿאַראייניקטע שטאַטן, ארץ־ישׂראל, בראַזיל און שווייץ, שטאָלצירן מיט זייער היסטאָריש היימלאַנד און די אוראַלטע שרשים פֿון זייער קהילה. ווי דער שטייגער איז אין אַ טייל עדות, האַלטן זיי זיך אָפֿט פֿאַר די „סאַמע ייִדישע ייִדן‟. אין מאָנטרעאָל איז פֿאַראַן אַ ליבאַנעזער שיל מיטן נאָמען „מגן אַבֿרהם‟, אויפֿגעשטעלט בפֿירוש ווי אַ דענקמאָל צו יענעם אַלטן בית־הכּנסת אין ביירוט.
ווייניק מענטשן פֿאַרטראַכטן זיך, מסתּמא, אַז אין דער אַשכּנזישער קולטור שפּילט לבֿנון אויך אַ געוויסע ראָלע — אויף אַן אומדירעקטן אופֿן. אינעם תּנ״ך דינען די ליבאַנעזער צעדערביימער — „אַרזי לבֿנון‟ — ווי אַ סימבאָל פֿון כּוח. אינעם אַלעגאָרישן זינען סימבאָליזירט דער בוים אַ שטאַרקן כאַראַקטער, די פֿעיִקייט אויסצוהאַלטן אַלע נסיונות. פֿון דער צווייטער זײַט, שטייט געשריבן אינעם מדרש, אַז דער צעדערבוים איז געווען איינער פֿון די אינגרעדיענטן, וואָס די כּהנים האָבן גענוצט, כּדי מטהר צו זײַן אַ מצורע, ווײַל צרעת איז געווען אַן עונש פֿאַר גאווה און גראָבקייט. ווי אַן אינגרעדיענט פֿון דער טהרה־פּראָצעדור, דערמאָנט דער שטאַרקער צעדערבוים, אַז כּוח קאָן גורם זײַן שלעכטע כאַראַקטער־שטריכן.
די דאָזיקע מאָטיוון טרעפֿן זיך אין אַ סך ספֿרים. דער באַקאַנטער שפּאַנישער מקובל יוסף ג’יקטיליה האָט אָנגערופֿן איינעם פֿון זײַנע קבלה־חיבורים „אַרזי־לבֿנון‟. אויפֿן זעלבן כּוח־סימבאָליזם איז אויך מרמז דער ייִדישער משפּחה־נאָמען צעדערבוים.
